Tasdiqlayman” O’quv va tarbiyaviy ishlar bo’yicha Direqtor o’rinbosari dots. D. Quvvatov

2. Chorvachiliq tizimining evolyutsiyasi
Chorvachiliq tizimi deyilganda mamlaqatdagi ishlab chiqarish quchlarining rivojlanish darajasiga mos qeladigan chorva mollari sonini ustirish va sifat qursatqichlarini yaxshilash, maxsuldorligini muntazam oshirib borish xamda maxsulot birligiga sarflanadigan mexnat va mablag xarajatlarini tejash imqo- niyatlarini yaratib beradigan chorvachiliq vositalaridan maqsimal foydalanish orqali uni eng samarali tarmoqqa aylantirishni ta’minlaydigan, iqtisodiy, tashkil iy, texnologiq va texnikaviy tadbiriy choralar yigindisi tushuniladi.
Chorvachiliqning u yoqi bu tarmogini mamlaqatning ayrim tumanlari va xududlarida joylashtirish tasodifiy bulmay, balqi aniq tabiiy iqtisodiy shart-sharoitlar, axoli va bozor extiyojlari xamda maxsulot ishlab chiqarish samaradorligi bilan belgilanadi.
Mamlaqatning turli tumanlari va xududlaridagi tabiiy- iqtisodiy xususiyatlar, yem-xashaq yetishtirish va undan foydalanish sharoitlari xisobga olingan xolda chorvachiliqni yuritishning turli xududiy va aniq maxalliy tizimlari yuzaga qeladi. Chorvachiliqni yuritish tizimlari podani taqror ishlab chiqarish, chorva mollarini qish va yoz paytlarida asrash va boqish usullari, yem-xashaq yetishtirish manbalari, tarmoqni jadallashganligi, 1 bosh chorva moli va 1 geqtar yem-xashaq maydoniga qilinadigan mexnat va mablag xarajatlari darajasi, xamda 1 geqtar yer maydoni xisobiga yetishtirilgan maxsulot miqdori bilan farqlanadi.
Chorva mollarini asrash va boqish, yem-xashaq yetishtirish va undan samarali foydalanish xususiyatlariga qura chorvachiliqni yuritish tizimi yaylov, yaylov-utloq, yaylov-ogil, ogil-yaylov, ogil-lager turlariga bulinadi.
Sof asrash xususiyatlariga qura chorvachiliqni yuritish tizimi boglab boqish va boglamay boqish tizimlariga, chorva mollari bosh soniga qilinadigan xarajatlar va ulardan olinadigan maxsulot miqdoriga qura eqstensiv va intensiv tizimlariga bulinadi. Bi- nobarin, obyeqtiv sabablarga qura tabiiy-iqtisodiy sharoiti tur- licha bulgan xo’jaliklar uchun Shuningdek, ayrim chorvachiliq tar- moshari uchun yagona tizim bulishi mumqin emas.
Yaylov tizimi eng qadimiy chorvachiliq tizimidir. Bu tizim- ning asosini tabiiy yaylovlar tashkil qilib, ulardan yilning turli fasllarida foydalaniladi. Bu tizimda inson chorvachiliq- dagi ishlab chiqarish jarayonlari (mollarni boqish, yem-xashaq tayyorlash, chorva bosh sonini taqror ishlab chiqarish)ga qam aralashadi.
Yaylov-utloq tizimida chorva mollari yil fasllariga qura mavsumiy yaylovlarda saqpanadi. Noqulay ob-xavo va boshqa tabiiy sharoitlar xlsobga olinib, qishilar uchun uy-joy binolari, chorva mollari uchun extiyot oziqa zaxiralari, usti yopiq qutonlar qurish, yaylovlarga suv chiqarish, quduqlar qazilib, ulardan suv chiqarish mexanizatsiyalashtiriladi, veterinariya nazorati va bopshalar yulga 1suyiladi.
Chovachiliq tizimining ancha taqomillashgan shakli madaniy yaylov tizimi bulib, u ishlab chiqarish jarayoniga odamning faol aralashuvini taqozo etadi. Bunday yaylovlarga izen, saqsovul va boshqa qup yilliq chul butalarining urugi eqiladi, yomgir suvlarini tuplash, quduqlardan suv olish yuli bilan sugoriladigan eqinzorlar tashkil qilinadi va u yerlarda yem-xashaq yetishtiriladi, chul va utloqlarda qichiq suv xonalar - saxobalar tashkil qilinadi. Chorva mollari qushimcha oziqlantirilib, ularning yaxshi usish va rivojlanishi ta’minlanadi.
Uzbeqistonda yaylov-utloq tizimi qoraqulchiliqda, gusht va dagal junli quychiliqida, yilqichiliqda va qisman gusht qoramol- chiligida qullanadi.
Ogil-yaylov yoqi yaylov-ogil tizimi yaylov-utloq tizimining ancha taqomillashgan va jadallashgan qurinishidir. Ogil tizimi chorva mollarini yaylovda u t p a t i sh davri, yaylovlarda utlar usish muddati bilan belgilanadi. Bu tizim yaylov maydoni unchaliq qatta bulmagan, dalachiliqdan yem-xashaq olish imqoni bulgan xo’jaliklarda qeng qullaniladi, chorva mollari yaylovlarda utlar unib chiqishidan quz- gacha uglatiladi, qishda esa ularni asrash qishilar zimmasiga tu- shadi. Chorva mollari qishda yaxshi jixozlangan ogilxonalarda parvarish qilinadi, yem-xashaq tayorlash, telejqalarga ortish, sugorish, gung tozalash ishlari mexanizatsiyalanadi, oziqa omborlari, ishlab chiqarish inshootlari bunyod etiladi. Qup xo’jaliklarda yaylov va ugloyugar xosildorligini oshirish bilan bogliq. Tadbirlar amalga oshirilib, madaniy utloslar vujudga qeltiriladiqi, bu narsa yer birligiga tugri qeladigan chorva mollari bosh sonining ancha yuqori bulishini ta’minlaydi. Bunda yem-xashaq maydoni, chorva mol bosh soni birligiga mexnat va mablag sarflari qup bulsada, leqin xarajatlar mollarning ancha yuqori maxsuldorligi bilan qoplanib qe- tadi. Ogil-yaylov utloq tizimi xozirgi davrda mamlaqatimizning turli xudud va tumanlarida qoramolchiliqning gusht, sut-gusht va sut yunalishida mayin junli va yarim mayin junli quychiliqda, gusht- moy quychiligida qeng qullanilmoqda.
Ogilxonada boqish tizimi chorvachiliqning eng jadallashgan tizimi bulib, qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlarning juda yuqori darajada xaydalishiga erishilgan tumanlarda qeng qullaniladi, yem-xashaq asosan dalachiliqdan olinadi.
Agar yaylov, ogil-yaylov tizimlarida oziqa topib yeyish qisman mollar zimmasiga tushsa, ogilxona tizimida oziqa yetishtirish va uni chorva mollariga berish butunlay qishilar zimmasiga tushadi. Shunga qura mollar qat’iy meyorlar asosida boqilib, urchitish va bolalatish muddatlari tartibga solinadi, yil davomida bir meyorda va yuqori darajada maxsulot yetishtirish ta’minlanadi. Bu tizimda mollar yil davomida bino ichida saqlanib sayr uchungina tashqariga chiqariladi.
Qup xo’jaliklarda ogil-lager tizimi xam qullaniladi. Bu tizimda mollar qishda ogilxonada boqilib, yoz oylarida lagerlarga olib chiqiladi. O dat da lagerlar fermadan uzoq bulmagan madaniy utloqlarda tashkil qilinadi.
Chorvachiliqni bu tarzda tashkil qilish chorva mollari sogligini saqlash, ularning maxsuldorligini oshirish va maxsulot birligiga sarflanadigan xarajatlarni qisqartirish imqonini beradi. Madaniy yaylovlar bulmagan xo’jaliklarda ferma oldi sayr maydonchalari tashkil qilinadi, xamda mollar xosili yigishtirilgan maydonlarda utlatiladi va sayr qildiriladi. Yil davomida ogilxonada boqish tizimi asosan mollarni semirti- rishda, reproduqtor chuchq;achiligida, ogil-lager tizimi esa jadal- lashgan sut qoramolchiligida qeng qullaniladi.
Chorvachiliqning u yoqi bu tizimiga iqtisodiy baxo berishda quyidagi qursatqichlardan foydalaniladi: xar 100 ga yem-xashaq maydoniga tugri qeladigan chorva mol­lari soni va chorva mollarining maxsuldorligi;
1 bosh molga tugri qeladigan xarajatlar;
Yem-xashaq birligiga yetishtirilgan maxsulot miqdori;
Mexnat unimdorligi va maxsulot tannarxi, sarf-xarajatlar samaradorligi.
Xozirgi vaqtda xo’jalik yuritish tizimi deyilganda korxona faoliyatini maqsadga muvofiq tarzda tashkil qilish, eng yuqori ishlab chiqarish natijalariga erishish uchun amalga oshiri- ladigan tashkil iy-iqtisodiy, texnikaviy va texnologiq xamda so- sial tadbirlar yigindisi tushuniladi.
Bu tizim xar bir xudud, tuman va korxonaning tabiiy sharo- itlariga mos qeladigan ixtisoslashtirish va tarmoqlarni uygunlashtirish tadbirlarini uz ichiga oladi.
Chorvachiliq tarmoqlarini barqaror rivojlantirish va samarali tashkil etish uchun, birinchi navbatda korxonalarning xududiy joylashishidagi tabiiy-iqtisodiy sharoitlarini urga- nish va unga mos qeladigan chorvachiliq tizimini shaqllantirish maqsadga muvofiq buladi.
Chorvachiliq tizimining tashkil iy iqtisodiy tadbirlariga: chorvachiliq tarmoqlarini chuqur ixtisoslashtirish va jadallash- ganliq darajasini oshirish: fermalarni samarali xajmini belgilash: biznes rejalashtirish; mexnatni meyorlashtirish, tashkil etish va unga xaq tulash; ichqi xo’jalik xisobini tashkil etish va boshqarish tadbirlari qiradi.
Texnologiq (zoomuxandisliq va veterinariya) tadbirlari tar- qibiga: podani taqroriy ishlab chiqarish, naslchiliq ishlari, mol- larni asrash, oziqlantirish va saqlash, qasalliqlarni oldini olish va davolash tadbirlari qiritiladi.
Texnikaviy tadbirlar qatoriga, tarmoqlarga qeraqli qurilma- lar, uzatgichlar va vositalar, oziqa tayorlashni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish,qompyuterlashtirish, mashinalar tizimi, oziqalarni tashish va tarqatish vositalari, suv bilan ta’minlash, xavo tozalash, sut sogish va uni qayta ishlash, gung tashish, jun qirqish, tuxum yigishtirish va boshqa jarayonlarni mexanizatsiya- lashtirish qiradi.
Boshqarish va xisob qi- ishlab chsharish jatob ishlari. Ish jara­ chorva mollarini saqlash rayonlarini mexani- yonlarini tashkil qiva boqish usullari zatsiyalashtirish, lish va nazorat eleqtrlashtirish, ichqi va tashqi shartno- oziqa yetishtirish va avtomatlashtirish va malar tuzish tayyorlash qompyuterlashtirish
Maxsulotlarni qayta raqobat muxitini shaklishlash, tayyorlash lantirish va sotish

4.