Tasdiqlangan fan dasturiga muvofiq ishlab chiqildi

“Maqsadga muvofiq bog’lanish” 
nazariyasi 
jalb etiladi. Taxmin qilinadiki, qaror qabul qilishda stantdart mantiqiy 
tasdiqlarni qo’llash emas, balki ko’p obrazli evristikadan foydalanish tushuniladi. 
Evristika
- bu axborotni qayta ishlash va xulosalar shakllantirishda turli xil 
mantiqiy fikrlardan foydalanuvchi mulohaza usulidir. Bunday yondashuvda 
iqtisodiy qarorlar maqsadga muvofiqlik usuli yordamida qabul qilinadi, degan 
iqtisodchilarning boshlang’ich tasavvuri o’z navbatida oqilonalik taxminlari 
haqidagi psixologik tasavvurlarga o’rinni bo’shatib beradi. Bu yerda iqtisodiy 
modellarning beqaror ekanligi aniqlanadi; muqobil variant sifatida ishlab chiqarish 
xarajatlari va olinadigan foyda o’rtasidagi nisbatni hisoblab chiqish o’rniga “real 
psixologik” tahlillardan foydalanish taklif etiladi.
220
 
Iqtisodiy psixologiya shakllanishiga sabab bo’lgan eng muhim nazariyalardan 
biri 
“Ko’rsatma va qaror qabul qilish nazariyasi”
dir. Keyingi paytlarda olib 
borilgan ijtimoiy-psixologik izlanishlar doirasida “istaklarni shakllantirish davomida 
ko’rsatmalarning tutgan roli” masalasi tadqiq etilgan bo’lib, bu ishlar J.Katona 
dasturining yangicha zamonaviy o’qilishiga o’z ta’sirini ko’rsatdi. Ushbu 
mazmundagi eng ta’sirchan yondashuv - 
Adzen 
va
 
Fishbeyn
(Ajzen and Fishbein, 
1980)
221
tomonidan taklif etilgan 
“Asosli harakatlar nazariyasi”
hisoblanadi. 
Mualliflarning fikricha, u yoki bu tarzda harakat qilish istagini shakllantirishda 
me’yoriy e’tiqod va ko’rsatma elementlarning qarama-qarshiligi kuzatiladi. Inson 
xarajatlar foydadan oshib ketadigan yoki ahamiyatga ega bo’lgan boshqa shaxslar 
tomonidan norozilik bildirilishi kutiladigan hollarda o’z ko’rsatmalarini amalga 
oshirish borasida izchil emaslikka yo’l qo’yishi mumkin.
Asosli harakatlar nazariyasida biron narsani xarid qilish istagi xaridning 
ahamiyati va buning boshqalar tomonidan qanday baholanishi bilan belgilanadi. 
Asosli harakatlar nazariyasi erkin tanlovli tadqiqotlarga umumiy yondashuv sifatida 
o’zining psixologik jihatdan yaroqli ekanligini isbotlab berdi. U iqtisodiy qaror 
qabul qilishga ko’plab ko’rsatmaviy, iqtisodiy va ijtimoiy holatlarning ta’sirini 
hisobga olishi mumkin, deb biladi.
Bunday yondashuvning asosiy qimmati mavjud imkoniyatlardan birini 
tanlashga ta’sir ko’rsatuvchi omillarni aniqlash hisoblanadi. Adzen va Fishbeynning 
ta’kidlashicha, xaridorning xohish-istagiga shunday yondashish kerakki, bu qaror 
qabul qilishning shakllaridan biriday bo’lsin, ya’ni:
 
220
Psixologiya. Uchebnik. / Pod. red. A.A. Krilov. – M.: “PROSPEKT”, 1998. C. 548 
221
Psixologiya. Uchebnik. / Pod. red. A.A. Krilov. – M.: “PROSPEKT”, 1998. C. 545.