Tasdiqlangan fan dasturiga muvofiq ishlab chiqildi

iqtisodiy ong, iqtisodiy 
tafakkur
va 
iqtisodiy xulqdir
. Bu kategoriyalarning 
mutanosibligi, bir-biriga munosabatlarini aniq 
faoliyat hamda ishlab chiqarish jarayonlarida 
namoyon bo’lish xususiyatlarini o’rganish katta 
amaliy ahamiyatga egadir. 
214
David G. Mayers Psychology,© 2010 by Worth Publishers 208-b.
 
215
Psixologiya. Uchebnik. / Pod. red. A.A. Krilov. – M.: “PROSPEKT”, 1998. C. 547. 
216
Psixologiya. Uchebnik. / Pod. red. A.A. Krilov. – M.: “PROSPEKT”, 1998. C. 548. 

---

320 
Dastlab iqtisodiy psixologiya muammolari psixologiya va iqtisodiyot o’rtasida 
mujassamlangan
. J.Katona aytishicha: “Biz iqtisodiy jarayonlarni insonning xulq-
atvori namoyon bo’lishi sifatida ko’rib chiqamiz va uni zamonaviy psixologiya fani 
nuqtai nazaridan tahlil qilamiz”.
217
 
J.Katona iqtisodiy xulq-atvorning psixologik jihatlarini empirik tadqiq 
etishning birinchi loyihasini taklif etdi. Ushbu loyihaning qismlaridan biri 
iqtisodiyot va insonlar psixologiyasi o’rtasidagi munosabatlarni tushunishdir. 
Bunda J.Katona allaqanday “barcha zamonaviy psixolog olimlar o’rtasida 
fundamental kelishuv”ga ishora qilgan holda turli psixologik yondashuvlar 
o’rtasidagi jiddiy farqlardan asbstraktlanish tendensiyasini ko’zda tutgan. Bu o’sha 
paytlar psixologiyada keng tarqalgan lingvistik bixeviorizmning bir qismi bo’lib, 
unda nazorat qilinayotgan xulq-atvor kuzatuvi asosida oraliq psixologik 
o’zgaruvchilar o’rtasidagi o’zaro aloqalar tadqiq etiladi.
218
 
“Iqtisodiy psixologiyaning asoschisi” bo’lgan J.Katonaning ta’kidlashicha, 
iqtisodiyot va shaxs psixologiyasi o’rtasida yaqqol aloqa mavjud. “Obyektiv” 
iqtisodiy sharoitlar individ xulq-avtoriga ta’sir ko’rsatsa-da, biroq ular subyektiv 
iqtisodiy qarashlar orqali bilvosita ifodalanadi.
Shu sababli, iqtisodiyotning qaysi yo’nalishda ketayotganligini, kelajakda u 
rivojlanadimi yoki pasayib ketadimi, hech kim oldindan aytib bera olmaydi. 
Insonlar esa, o’z jamg’armalarini saqlash yoki sarflash masalasini hal etishlari lozim 
bo’ladi. Bunday sharoitlarda jamoatchilik fikri iqtisodiyot ravnaqi uchun katta 
ahamiyatga ega omil hisoblanadi. Agar insonlarning kichik bir guruhi mablag’larni 
sarflash yoki saqlab turish muammosini hal qilish vaqtida o’z xulq-atvorlarini 
o’zgartiradigan bo’lsalar, ularning bu qarori “investisiyalar uchun ochiq pul hajmi” 
kabi makroiqtisodiy omilga bevosita ta’sirini ko’rsatadi.
J.Katona tomonidan fanga kiritilgan shu va shunga o’xshash boshqa 
mulohazalarida qayd etilgan iqtisodiy psixologiya dasturi hozirgi kunda ham o’z 
ahamiyatini yo’qotmagan. U har qanday nazariy va metodologik nuqtai nazardan 
tahlil etilganda, obyektiv va subyektiv qarashlar o’rtasida aniq iqtisodiy va ijtimoiy-
psixologik chegaralarni nazarda tutadi. 
J.Katonaning fikriga ko’ra, ijtimoiy-psixologik jarayonlar omma yoki guruhlar 
darajasida emas, balki har bir shaxs darajasida amal qiladi. Iqtisodiy xulq-atvor 
har bir shaxsning xulq-atvori va qabul qilish yig’indisi sifatida tushuniladi. Bunday 
tasavvur o’z navbatida, iste’mol borasida olib borilgan tadqiqotlarda qaror qabul 
qilishning roli alohida ekanligini ta’kidlab o’tadi.
219
 
Iqtisodiy psixologiya yoki iqtisodiyotning psixologik jihatlarini tadqiq etish 
istiqbolli ilmiy izlanishlar maydonidir. Iqtisodiy psixologlar iqtisodiyotning hayotiy 
talqini; iqtisodiy qarorlar asosida yotuvchi omillar; shaxsiy, aynan, bir xillik va 
ommaviy iste’mol o’rtasidagi munosabatlar kabi mavzular bilan qiziqadilar.
217
Katona G. Psychological Economics. – L.: Oxford; Amsterdam: Elsevier, 1997. 19-b. 
218
Katona G. Psychological Economics. – L.: Oxford; Amsterdam: Elsevier, 1997. 27-b. 
219
Katona G. Psychological Economics. – L.: Oxford; Amsterdam: Elsevier, 1997. 34-b. 

---

321 
Amaliy iqtisodiyotda muqobil yondashuv o’z oldiga iqtisodiy psixologiya 
muammolari bilan ishlash uchun ayrim psixologik nazariyalarni jalb qilishni 
maqsad qilib qo’yadi. Bu yerda, asosan,