Тақризчилар: Ўзбекистон Давлат Жисмоний тарбия Институтининг пфд, профессор Ф. А. Керимов; твпктмои амалий фанлар кафедрасининг мудири профессор. Ф. Хўжаев Масьул

ҲАРАКАТЛАРДАГИ ТЕЗКОРЛИКНИ ТАРБИЯЛАШ МЕТОДИКАСИ

Ҳаракатлардаги тезкорликни тарбиялаш жараёнида организмни функсионал имкониятини ҳар томонлама ошириш керак. Чунки инсоннинг у ёки бошқа ҳаракатда максимал тезликни кўрсата олиши фақат тезкорликни ривожланишига боғлиқ бўлиб қолмасдан, балки бошқа омилларга: динамик куч даражасига, егилувчанлигига, техникани егаллаганлигига ва ҳ.к.ларга боғлиқ. Шунинг учун ҳаракатлардаги тезкорликни тарбиялаш катта аҳамиятга ега.

КООРДИНАТСИОН - ҲАРАКАТ ҚОБИЛИЯТЛАРИНИ ТАРБИЯЛАШ
МЕТОДИКАСИ

Янги ҳаракат фаолиятларига ўргатиш ва такомиллаштириш жараёнида таьсир етувчи қобилиятлар тўғрисида фикрлашар еканмиз, авваламбор, анчадан бери чаққонлик ҳақида гапириб келганмиз. Тўғри, ҳозиргача бу фикр давом етмоқда ва хали чуқур ўрганилгани йўқ. Лекин охирги йиллар адабиётларида тахминан 90-йилларда бу тушунчани кўпроқ "Координатсион қобилиятлар" билан боғлашмоқдалар, чунки: биринчидан, янги ҳауакат фаолиятларини бажаришда ва тузилишида ҳар бир ҳаракатнинг бир-бирига мослаштиришга қаратилган қобилиятдир.

Иккинчидан, ҳаракат фаолиятини тўсатдан ўзгараётган шароит талабларига мувофиқ равишда тез қайта қуриш қобилияти сифатида қараш мумкин.
Координатсион қобилиятнинг бу икки томони бир-бири билан чамбар­час боғлиқ ва ўзининг махсус хусусиятларига ега. Булар турли ҳаракат вазифаларини ечишда ва ҳар хил координатсион қийинчиликларни енгишда вужудга келади. Албатта, бу координатсион қийинчиликлар ва уларни енгиш ҳар хил бўлади. Масалан, гимнастика билан шуғулланувчилар енг мурак­каб гимнастик-координатсион комбинатсияларни осон ва муваффақиятли бажарадилар.
14-жадвал
Координатсион қобилятларини тарбиялаш методикаси

Лекин, коьпинча шароит, атроф-муҳит ўзгаииши билан бу комби-натсияни сифатли бажара олмайдилар. Спорт ўйинларида шуғулланувчилар енг мураккаб ҳаракатларни бир-бирига мослаштириб бажарадилар, лекин спорт ўйини билан боғлиқ бўлмаган ҳаракатларни тез ўзлаштира олмайдилар. ь
Мажмуа ҳолда бажариладиган бу координатсион - ҳаракатлар қобилия­тини бир ўлчам биланбаҳолаб бўлмайди. Баҳолашда ҳар хил ташқи коьрсаткичлар ҳисобга олинади. Буламинг ичида нисбатан асосийлари
а) ҳаракат фаолиятларининг янги шаклини ўрганишга сарфлангари вақт, мураккаб машқларни ўзлаштиришга сарфланган вақт қанча кам бўлса, шунча бир хил шароитда Унинг координатсион ҳаракат қобилиятларининг ривожланганлиги юқори бўлади.
б) шулар қатори фаолиятнинг координатсион мураккабииги ҳам ҳисобга олинади ҳамда ҳаракатларнинг аниқлиги шундай қилиб бир-биридан фарқ қилади.
Ҳар бир ҳаракатда ўзига хос координатсион қобилият, талаблари бор. Улар шу қобилиятларнинг ўлчамларидир, яьни: а) ҳаракат фаолиятининг координатсион мураккабииги; б) ҳаракатнинг аниқлиги; в) ҳаракатларни ўзлаштириб олишга сарфланган вақтдир. Демак, координатсион қобилиятлари
- баҳолаш учун ягона критерийга ега бўлмаган мураккаб мажмуа сифатидир. Координатсион қобилиятлар инсон ўз ҳаракати фаолиятида тўсатдан ўзгарувчан шароит талабларига мувофиқ равишда янги ҳаракатларни тезда егаллаш ва тезда қайта кўра олиш қобилиятидир. (жадвал 14)>
Ҳаётда ва умуман жисмоний тарбияда учрайдиган ҳаракатларни шартли равишда 2 гуруҳга бўлиш мумкин: 1. Нисбатан стереотип ҳаракатлар
- енгил атлетика йўлкасида югуриш, улоқтириш ва сакрашлар, гимнастика машқлари, теннис; 2. Ностереотип ҳаракатлар - спорт ўйинларидаги ҳаракатлар яккама-якка олушувдаги, "слалом"даги, кроссдаги ҳаракатлар.
Стереотип ҳаракатлардаги аниқлик шахс бу ҳаракатларни бажаришни қанчалик узоқ ўрганганлигига боғлиқ. Агар инсон ўзи учун янги ҳаракатларни бирданига бажара бошласа, бу ҳаракатларни ўзлаштириб олишга кўпроқ вақт кетказган шахсга қараганда чаққонроқ ҳисобланади.
Стереотип ҳаракатларда вазият тўсатдан ўзгаргандагина чаққонлик ҳаракатини ўзгарган шароит талабларига мувофиқ равишда тез ўзгартира олиш шахс ҳаракатини мақсадга мувофиқ қайта қуриш учун сарфланган вақтни ифодалайди.
ПсIXологик нуқтайи назаридан координатсион қобилиядар хусусий ҳара­катларни ўзлаштириш ва атроф-муҳитнинг тўлиқлигига; ташаббускорлигига боғлиқ. Координатсион қобилият тезкорлик ва мураккаб реаксияламинг аниқлиги билан чамбарчас боғлиқдир.
Координатсион - ҳаракат қобилиятларини тарбиялашда қуйидаги вази­фалар ҳал етилиши лозим: 1. Янги ҳаракат шаклларини бажариш қобилиятларини такомиллаштириш ҳаракатлари самарадорлигини оширишга қаратилган; 2. Шароит ўзгаришига биноан координатсион-ҳаракат шаклларини қайта қуриш қобилиятини такомиллаштириш; 3. Ҳар хил чарчашга олиб келувчи қийин-чиликларга қарши координатсион - ҳаракат шаклларининг мустаҳкамлигини ошириш.
Юқорида қайд етилган вазифалар сезги функсияларини, ҳаракатлар аниқлигини ҳаракат тажрибаларини мунтазам бажаришини ва бошқалами мустаҳкамлашга ва такомиллаштиришга йўналтирилган.