Tarixiy o‘lkashunoslik” fanidan o‘quv – uslubiy majmua

SHuy so‘ziga to‘xtalsak. Xitoy tilidagi shuy – «suv» ma’nosini beradi¹⁷. Ammo bu so‘z turkiy tillarda ham uchraydi. Turkiy tilda suy so‘zi «daryo»¹⁸, o‘zbek, qirg‘iz tillarida soy – «jilg‘a, tog‘ daryosi»dir. SHunga ko‘ra, Guy-shuy so‘zi «Kushonlar daryosi» degan ma’nolarni anglatadi.
O‘rta asrlar davridagi arab manbalarida Amudaryo Jayxun nomi bilan atalgan. V.V.Bartoldning fikricha, Jayxun Tavrotdagi Gixon daryosi nomining arablashtirilgan shakli bo‘lib, arablar tomonidan kiritilgan.
XIII asr mo‘g‘ul manbalarida daryo Amu deb ataladi¹⁹. «Boburnoma»da ham Amu deyiladi²⁰. Ammo daryo bu nom bilan ancha oldin atalgan. Arman muallifi Vardanning «Geografiya» asarida Amu-su nomi bilan tilga olinadi. XI asr forsiy tildagi izohli lug‘atlarda Amuy ham shahar, ham daryo nomi sifatida ishlatiladi.
S.Qoraevning fikriga ko‘ra, Amul shahrining nomi daryo nomidan olingan bo‘lishi mumkin²¹. M.Koshg‘ariyning izohlashicha, amul – «har bir tinch va barqaror, turg‘un, qimirlamaydigan narsa» demakdir²². YO.Xo‘jamberdievning ta’kidlashicha, «Aslida sho‘xligi bilan mashhur bo‘lgan Amudaryoning bir qismi tinch oqish xususiyatiga qarab (daryo Turkmaniston hududidan o‘tganidan keyin to quyilishigacha nisbatan tinch, sekin oqadi) uni mahalliy kishilar shunday deb atagan bo‘lishi ham ehtimoldan holi emas»²³.
Fikrimizcha, Amudaryoning CHorjo‘yga yaqin joyga kelib tinch, osuda, barqaror oqishi, bu erdagi kechuv nomini Amul deb qo‘yilishiga sabab bo‘lgan. Kechuv nomi bilan shahar atalgan.
ANGOR – Surxondaryo viloyatidagi tuman va uning markazi. Angor so‘zining ma’nosi haqida turli fikrlar bor. Mahalliy aholining izohicha, angor – hosili yig‘ishtirib olingan g‘alla maydoni. Bunda Angorni qadimda Termiz va uning atrofidagi o‘troq aholining lalmikor dehqonchilik qiladigan g‘allazori bo‘lganligi nazarda tutiladi. Angar/angor so‘zi ishtirok etgan toponimlar Osiyoning turli hududlarida uchraydi. Masalan: Angara – Sibirdagi daryo, Eniseyning o‘ng irmog‘i, Anqara – Turkiya poytaxti va hokazolar. YO.Xo‘jamberdievning fikricha, angor so‘zi eroniy tillardan o‘tgan va u «aholi markazi» degan tushunchani beradi²⁴. Qadimdan Angor hududi orqali Buyuk Ipak yo‘lining bir tarmog‘i o‘tgan. Bu erdagi Tozlartepa, Bolaliktepa, Zartepa, Qizqo‘rg‘on, Kuyovqo‘rg‘on, Xayrobodtepa singari qo‘rg‘onlar yo‘ldan o‘tayotgan karvonlar uchun qo‘nalg‘a vazifasini o‘tar edi. Ana shunday to‘xtash joyi Angor deb atalgan. Angor – «karvonlar to‘xtaydigan joy», «mustahkam qo‘rg‘oni bor qo‘nalg‘a», «karvonsaroy» ma’nosini anglatadi.