Tarix fakulteti “O’zbekiston tarixi” kafedrasi

Inqilob - bu hokimiyatni egallab olgan inqilobiy ozchilikning siѐsiy to’ntarishidir.

Inqilobiy diktatura inqilob g’alabalarini muhofaza qiladi va ijtimoiy islohotlarni «yuqoridan» amalga oshiradi.

Inqilobiy diktatura, inqilobiy terror va zo’ravonlik usullari orqali hokimiyatni boshqaradi.

Ushbu diktatura ochiq partiyaviy xarakterga ega edi. 1918 yilning dekabrida RKP(b) to’g’risida L.D. Trotskiy shunday degan edi: ... bu diktatura butun mamlakatni boshqaradi, sulh tuzadi, urush olib boradi, armiyani shakllantiradi, qo’mondonlarni kattasidan kichigigacha nazorat qiladi.
Mamlakat haѐti bilan bog’liq bo’lgan har qanday siѐsiy ѐki tashkiliy masala (RKP) (b) Mkning ishtirokisiz hal bo’lmas edi. Lenin bu borada «... Ha, bir partiyaning diktaturasi! Biz shuning tarafdorimiz va bundan voz kechmaymiz!» degan edi.
Proletar diktaturasi sharoitida boshqa partiyalar halok bo’lishdi ѐki siѐsiy haѐtga qorishib ketishdi. Menьsheviklar va eserlar partiyasi bolьsheviklar partiyasi diktaturasiga qarshi kurashishga urninib ko’rdi. Volgabo’yi va Uralda bir nechta menьshevik-eserlar «respublikasi» tuzildi, biroq ularning barchasi oq gvardiyachi inqilobiy kuchlarga qaram bo’lib qoldi ѐki harbiy hukumat tomonidan tarqatib yuborildi.
1918 yilning oxirida menьsheviklar Sovet hukumatini qo’lda qurol bilan himoya qilishga tayѐr ekanliklarini bildirishdi. 1919 yil ѐzida o’z a’zolarini Qizil Armiyaga safarbar safarbar qilishdi. Dan va Martov boshligidagi menьsheviklar fraktsiyasi VTSIK tarkibiga qaytdi. 1919-1920 yillarda Martov Moskva shahar Sovetining deputati bo’ldi. Biroq keyingi kelishmovchiliklar tufayli ayrim mensheviklar muhojirlikka ketishdi.
Sovet tuzumini muntazam ravishda tanqid qilib turishdi. Rossiyada qolgan menьsheviklarni esa siѐsatdan ketkazish boshlandi. Bolьsheviklar ularga iqtisodiѐtda, VSNX (Xalq xo’jaligi butunrossiya kengashi) apparatida, nashriѐtlarda va boshqa sohalarda lavozimlarni bajonidil berishdi. Ko’plab menьsheviklar RKP(b) safiga kirishdi.
Yashirin faoliyat yuritaѐtgan so’l eserlar oziq-ovqat otryadlari, kambag’allar komitetiga, sanoatni davlat ixtiѐriga o’tkazish siѐsatiga qarshi chiqishda davom eaverishdi. 1919 yil qishida ko’zga ko’ringan 50 eser, shu jumladan, ularning taniqli rahbari Mariya Spiridonova hibsga olindi. M.Spiridonova turmada 20 yildan ziѐd o’tirdi. 1941 yili, fashistlarning Orѐl shahriga yaqqinlashishi sababli bu aѐl shu shahar turmasida otib tashlandi.
O’zlarining II s’ezdida so’l eserlar qishloqlarda kommunalar tuzilishiga, shahar va qishloq o’rtasida oziq-ovqat almashishni yo’lga qo’yish ishlariga qarshi chiqishdi. Bu partiyaning qismati menьsheviklar qismatiga o’xshab ketardi.
Sinfiy va partiyaviy kurash manfaatlar alohida shaxs erkinligi bilan bog’liq barcha narsalarni siqib, bir chetga surib qo’ydi. Mamlakatda «men» tushunchasi «biz» bilan, «shaxs» tushunchasi «jamoa» bilan, «fuqaro» tushunchasi «ishchilar jamiyati» bilan almashtirildi, shu tariqa
«mehnatkashlar hokimiyati vujudga keldi».
Jahon urushi Rossiyadagi tovar-pul munosabatlarini buzib yubordi, pul qadrsizlandi. Ushbu ob’ektiv omillarga kommunistlarning sotsialistik ishlab chiqarish munosabatlarini o’zaro xohlagandek yo’lga qo’yish mumkinligiga bo’lgan qat’iy ishonchi qo’yildi. Ular tovar-pul munosabatlarini bekor qilish mumkin, deb hisoblashardi. Lenin burjuaziyani tovar ishlab chiqarishni bartaraf etish orqali yo’q qilish mumkin, deb hisoblardi. Yirik kapitalistik ishlab chiqarishni yo’q qilish uchun dehqon xo’jaliklarini tugatish zarur edi.
Oziq-ovqat razvyorstkasi, bozor iqtisodiѐti munosabatlarini majburiy bevosita oziq-ovqat almashuvi bilan almashtirish, kooperatsiyani taqsimlovchi apparatga aylantirish, baravarlashtirish, bepullik kabi unsurlarga ega siѐsat «harbiy kommunizm» siѐsati deb ataldi. Bu siyosat Rossiyada sotsialistik jamiyat qurish metodiga aylandi. Mayda tovar ishlab
chiqaruvchi dehqon xo’jaliklari «qonundan tashqarida» deb e’lon qilinishi ishchilar o’rtasida dehqonlarga qarshi kayfiyatni, munosabatni shakllantira boshladi. Ocharchilik hukm surgan 1919 yil bahorida ham Lenin «ishchi va xizmatchilardan hech kim o’z xo’jaliklarida hayvonlar, parrandalar boqishi, tomorqada ishlashi mumkin emas» degan holatlarni o’z ichiga olgan qonunni ѐqlab chiqdi.
«Harbiy kommunizm» siѐsati asta yetilib keldi. 1918 yilning ѐzida butun sanoat umuxalq mulkiga aylantirilgach, avvaliga yo’l tarmoqlari, so’ngra xususiy shu jumladan kooperativ banklar umumxalq mulki, deb e’lon qilindi. 1918 yil 21 noyabrь XKS taqsimotining barcha tizimi davlat qo’liga o’tkazilganligini ma’lum qildi. Oziq-ovqat olish uchun har bir fuqaro biron-bir matlubot jamiyatiga ѐzilib, ro’yxatga kirishi kerak edi. Bunday jamiyat kooperativ ѐki matlubot kommunasi deb atalib, kelgusida davlatniki deb e’lon qilindi.
1918 yil kuzida xususiy savdo tugatildi. 1919 fil 11 fevral kuni mamlakatda oziq-ovqat razverstkasi joriy qilindi. 16 ѐshdan 50 ѐshgacha barcha fuqarolar mehnat qilishga majbur edilar. «Ishlamagan tishlamaydi» printsipiga amal qilardi. Avvalgi davrda ishchilar diniy bayram kunlari ishga chiqmasliklari, qishloqqa o’rim-yig’imga ketishlari mumkin edi. Endi esa bu dezertirlikka tenglashtirildi. Ularni kontslagerga qamashlari ham mumkin edi. Mehnat va safarbarlik armiya bilan teng bo’lib qoldi.
Oziq-ovqat taqsimotining davlat ixtiѐriga o’tishi to’rachilikni keltirib chiqardi. Fuqarolar urushi yillarida shu tariqa ma’muriy-buyruqbozlik tizimi belgilari shakllana boshladi.
1920 yilning avgustiga kelib boshqaruvda 4 mln kishi band bo’ldi. Holbuki sanoat proletariati 1,7 mln kishidan iborat edi. Bosh boshqarmalar soni o’sib, 1918 yildagi 18tadan 1920 yili 52 taga yetdi. 1920 yilning ikkinchi yarmi «harbiy kommunizm» siѐsatini yuksalgan pallasi bo’ldi. Hukumat pul tizimini bekor qilish yo’lini tutdi: jamoat transporti tekin bo’ldi, muassasalarning pochta-telegraf operatsiyalari uchun haq olish to’xtatildi, telefon, vodoprovod, gaz, eletr, quvvvat, ѐnilg’i, uy-joy uchun olinadigan to’lovlar bekor qilindi. Dori-darmonlar va hatto keng iste’mol mollari uchun haq to’lashni bekor qilish to’g’risida ham dekretlar qabul qilindi.
Harbiy kommunizm siѐsati qanday oqibatlarga olib keldi? Bir tomondan, bu siѐsat ichki va tashqi aksilinqilobiy kuchlarga qarshi barcha kuchlarni mujassamlash imkonini berdi. Ikkinchi tomondan, bu siѐsat moddiy va madaniy jihatdan tayѐr bo’lmagan zaminda amalga oshirilib, umumxalq mulki davlat mulki bilan allashib ketdi, har bir shaxsning erkin rivojlanishi o’rniga umumiy harbiy majburiyat joriy qilindi, eng ilg’or demokratiya o’rniga-qaxrli diktatura, adolat o’rniga tenglashtirish- baravarlashtirish siѐsati o’tkazildi. Iqtisodiy qonunlarni, inson manfaatlari va uning ehtiѐjlarini mensimaslik, nazarga ilmaslik oqibatida mamlakat og’ir inqirozga yuz tutdi.

1 9 1 8 y i l n i n g b a h o r i v a yo z i d a R o s s i ya n i n g sh i m o l i ( M u r m a n s k , A r x a n g ye l ь s k ) i n g l i z , f r a n ts u z v a a m ye r i k a n q o’ sh i n l a r i t o m o n i

d a n o k k u p a ts i ya q i l i n g a ne d i ; U z o q SHa r q q a ya p o n , i n g l i z v a a m ye r i ka i n t ye r v ye n t l a r i , b u l a r n i n g k ye t i d a n e s a F r a n ts i ya , I t a l i ya , K a n a d a q o’ sh i n l a r i , O’ r t a O s i yo v a B o k u g a i n g l i z q i s m l a r i k ye l i b t u sh d i l a r . I n t ye r v ye n t l a r p a y d o b o’ l g a n j o y l a r n i n g h a m m a s i d a S o v ye th o k i m i ya t i n i a g’ d a r i bt a sh l a b , u n i n g o’ r n i g a a k s i l i n q i l o b i y o qg v a r d i ya ch i l a r d i k t a t u r a s i n i , sh a f q a t s i z o k k u p a ts i ya r ye j i m i n i o’ r n a t a r d i l a r . SHu n d a y t a s a v v u r p a y d o b o’ l d i k i , g o’ yo b u h a r a k a t o l d i n d a n r ye j a l a sh t i r i l g a n u , h a m l a g a b i r i sh o r a k ye r a k b o’ l g a n x o l o s g’ a r b d a v l a t l a r i n i n g R o s s i ya d a g i h a r a k a t l a r i m u s t a m l a ka ch i l i k , b o s q i n ch i l i k y o’ n a l i sh i g a e g a e d i . A m m o q a n ch a l i k m a n t i q q a z i d t u yu l m a s i n , m a z k u r i n t ye r v ye n ts i ya b o l ь sh ye v i k l a r n i ng g’ a l a b a s i n i t a ‘ m i n l a di. J a n u b d a i n t ye r v ye n ts i ya n i a v j o l d i r i sh b i l a n b i r v a q t d a A n t a n t a SHi m o l d a v a SHa r q d a h a m u r u sh h a r a k a t l a r i n i f a o l l a sht i r d i . M u r m a n ь s k v a A r x a n g ye l ь s k d a i n t ye r v ye n t l a r n i n g i n g l i z –

f r a n ts u z - a m ye r i k a n k u ch l a r it o’ x t o v s i z t o’ l d i r i b t u r i l d i , n a t i j a da u l a r n i n g s o n i 1 9 1 8 y i l o x i r l a r i d a o qg v a r d i ya ch i q i s m l a r b i l a n b i r g a 4 0 m i n g k i sh i g a ye t d i .U l a r K o t l a s g a yo r i b k i r i sh m a q s a d i d a j a n u b i - sh a r q q a q a r a b yu r d i l ar.