Tarix-7 2017.(Uzb). indd

---

T. O‘. Salimov, 
F. E. Sultonov
JAHON TARIXI
(milodiy V asr oxiridan — XV asr oxirigacha)
Qayta ishlangan va to ‘ldirilgan 3-nashri
O ‘zbekiston Respublikasi Xalq t a ’limi
vazirligi um um iy o ‘rta t a ’lim maktablarining
7-sinfi uchun darslik sifatida tasdiqlagan
«O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi»
Davlat ilmiy nashriyoti
Toshkent — 2017

---

M a s ’ul mu h a r r i r :
F. S. Hasanov 
— tarix fanlari nomzodi.
Q. K. Rajabov
R. R. Nazarov
A. T. Zamonov
Sh. Safarova
U. Haydarov
Z. Jumanova
T a q r i z c h i l a r :
tarix fanlari doktori, professor;
falsafa fanlari nomzodi;
O‘zbekistonning eng yangi tarixi bo‘yicha
muvofiqlashtiruvchi metodik markaz bo‘lim
boshlig‘i;
RTM bosh metodisti;
Buxoro viloyati Buxoro tumani 13-IDUM
internati oliy toifali tarix fani o‘qituvchisi;
Toshkent shahar Chilonzor tumanidagi
162-maktab tarix fani o‘qituvchisi.
Shartli belgilar:
Щ >
 
Eslang va yodda tuting!
[
9
!
Bularni takrorlab boring!
Г w
О У lab ко ‘rib, xulosa chiqaring.
Mustaqii ish.
? !
Savol va topshiriqlar.
Respublika maqsadli kitob jamg‘armasi mablag‘lari
hisobidan chop etildi.
© Salimov T. O‘. va boshqa., 2009, 2017.
ISBN 978-9943-07-501-6 
© «O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi»
Davlat ilmiy nashriyoti, 2009, 2017.

---

3
MUALLIFLARDAN
Aziz o ‘quvchilar!
Siz 6-sinfda «Jahon tarixi»ning qadimgi davrini o ‘rgan- 
dingiz. Qadimgi davrda odam lar qanday yashagani, Q a­
dimgi Sharq, Y unoniston va R im davlatlarining ravnaqi 
va inqirozlari haqida bilib oldingiz.
7-sinfda esa o ‘rta asrlar davri tarixini o ‘qib-o‘rganasiz. 
Bu davr ja h o n tarixining m ilodiy V asr oxiridan — XV 
asrning oxirigacha b o ‘lgan davrini, y a’ni qadimgi zam on 
bilan yangi zam on o ‘rtasidagi 10 asrni qamraydi.
Italiyalik m a’rifatparvar olim lar insoniyat tarixini «qa­
dim gi tarix», «o‘rta tarix» va «yangi tarix»larga b o ‘lib 
o ‘rganishni taklif etishgan. «O‘rta tarix» deganda, avvalo, 
o ‘rta asrlar tarixi tushuniladi.
O ‘rta asrlar tarixini o ‘rganish davomida turli xalqlarning 
kundalik hayoti, xo ‘jalik faoliyatlari, iqtisodiy va siyosiy 
taraq q iy o tin i kuzatasiz va bizgacha saqlanib kelayotgan 
m ashhur m e ’m orchilik obidalari: saroy, m adrasa, masjid 
va ibodatxonalar haqida tasavvurga ega b o ‘lasiz; Vatanimiz 
va jahonning m ashhur olimlari faoliyati bilan tanishasiz.
Darslik ikki b o ‘lim va boblarga, har bir bob esa mav- 
zularga b o ‘lingan. B erilgan m a ’lum otlarning o ‘zlashtiri- 
lishini yengillashtirish m aqsadida har bir mavzu so‘ngida 
nazorat savollari va topshiriqlar berilgan. U larning aksari- 
yati mustaqil fikrlash, m antiqiy xulosalar chiqarish singari 
qobiliyatlaringizni o ‘stirishga yordam beradi. Topshiriqlar 
n azariy b ilim va am aliy m a la k a la rn i o sh irib b o rish g a 
y o ‘naltirilgan. Bular orasida soddalari bilan birga, Sizdan 
diqqat va fikr-m ulohaza talab qiladigan m urakkabroqlari 
ham bor. Darslikdagi tu sh u n ch a va sanalar bilan birga, 
zarur paytlarda lug‘at, xronologik jadval, xarita va boshqa 
yordam chi vositalardan foydalanish tavsiya etiladi.
U shbu darslikni yaratishda so ‘nggi yillarda n ash r qi- 
lingan adabiyotlardan foydalanildi. Darslik rangli rasmlar, 
chizm alar, atam alar izohlari, sinf va uy vazifalari bilan 
to ‘ldirilgan.

---

4
KIRISH
M a’lumki, o ‘rta asrlar tarixi qadimgi va yangi zam on 
o ‘rtasida o ‘tgan b u tu n boshli o ‘n asrni, y a’ni m ilodiy V 
asrning so ‘nggi qism idan to XV asrning so ‘ngiga qadar 
davom etgan ju d a ulkan va qiziqarli davrni qamrab ola- 
di. U nda feodal jam iyatning qanday vujudga kelgani, qay 
tariq a rivoj to p g an i, xalq om m asi qanday yashagani va 
m eh n at qilgani, u lar o ‘z ozodliklari u c h u n olib borgan 
urushlarda o‘z mustaqilliklarini qanday himoya qilganliklari 
haqida hikoya qilinadi.
O ‘rta asrlar jamiyati haqida. O ‘rta asrlar kishilik jam i- 
yati Y evropada feodal, O siyoda esa yer egaligi jam iyati 
deb ataladi.
«Feodal» atam asi lo tin c h a «feod» so ‘z id a n olingan. 
M a’lum xizmat evaziga qirol tom onidan berilgan va meros 
b o ‘lib qoladigan yer-mulkka feod deyilgan. Feod egasi esa 
feodal deb aytilgan. Feodal jamiyati yer egaligiga asoslan- 
gan jamiyatdir.
Y evropada yer-m ulk egasi feodal deb atalgan. Feodal 
o ‘z yenning bir qismini dehqonlarga chek yer qilib b o ‘lib 
bergan. Buning evaziga dehqonlar feodalning yerlarini ish- 
lab berganlar. D ehqonlar o ‘zlariga berilgan chek yerlarida 
yetishtirgan hosildan m a’lum qismini feodalga soliq sifatida 
to ‘laganlar.
F eodal davri turli xalqlarda turlicha vaqtlarda tashkil 
topgan. Masalan, G ‘arbiy Yevropada V asr oxirlarida zaif- 
lashgan G ‘arbiy R im imperiyasi 476-yilda «varvarlar»ning 
q aq sh atq ich zarb asid an q u laganidan so ‘ng feodal davri 
vujudga kelgan.
Turli m am lakatlarda feodal davri hukm surgan davrlar 
ham turlicha b o ‘lgan.
Osiyoda yer egaligi jamiyati. Osiyoda (xususan, Vatani- 
miz hududida ham ) yer egaligi Yevropadagidan farq qil- 
gan. Osiyoda davlat hukmdori yerning oliy egasi hisoblan- 
gan. Y er m aydonlarining m a ’lum qism i bevosita davlat

---

5
m ulki b o ‘lgan. D avlat hukm dorlari va k atta yer egalari 
yerlarini dehqonlarga ishlash uchun ijaraga b o ‘lib bergan- 
lar. Ijarachilar o ‘sha yerlarda yetishtirgan hosilning belgilab 
qo ‘yilgan m a’lum bir qismini yer egalariga topshirganlar. 
Osiyoda Yevropadagidek yer egasining yerini ishlab berish 
majburiyati b o ‘lmagan.
Yevropada yog‘ingarchilik ko‘p b o ‘lganligi uchun deh- 
q o n c h ilik rivojlangan. O siyoda esa b u n d a y im k o n iy a t 
b o ‘lm agan, yog‘in g arch ilik tanqisligi sababli yerlarning 
n am lik m iq d o ri a n ch a p ast b o ‘lgan. B unday sh aro itd a 
sun’iy sug‘orishga ehtiyoj tug‘ilgani tabiiy.
Shu boisdan ham Osiyoda yer egalari u ch u n yerlari- 
ning 
hamm asini dehqonlarga ijaraga b o ‘lib berish foydali 
b o ‘lgan. N egaki bu bilan sug‘orish inshootlarini doim iy 
tozalab turish majburiyati ham dehqonlar zimmasiga yuk- 
langan.
Osiyo va Afrika m am lakatlarida o ‘tro q dehqon ham - 
da ko ‘chm anchi qabilalar, xalqlar orasidagi m unosabatlar 
m uhim o ‘rin tutgan. Sababi, ushbu m am lakatlarda ko‘ch- 
m an ch i ch o rv ach ilik x o ‘jaligi asrlar davom ida saqlanib 
kelgan. Agar dehqonlar bilan chorvadorlar o ‘rtasida ayir- 
boshlash b o ‘lsa, jam iyat yuksalgan.
Lekin k o ‘chm anchilar bosqini va talonchiliklari sun’iy 
sug‘orish inshootlarining vayron etilishi, k o ‘plab aholin- 
ing qirilishi va asirlikka olib ketilishi bilan tugagan. Xu- 
susan, k o ‘p oylik q am aldan so ‘ng U rg an ch n i egallagan 
m o ‘g ‘ullarning h ar b ir askariga 24 n afardan asir t o ‘g ‘ri 
kelgan.
O ‘rta asrlar tarixini davrlashtirish. O ‘rta asrlar tarixi 
ikki yirik davrga b o ‘linadi:
1. Milodiy V asr oxiridan — XI asr o ‘rtalariga qadar:
• yangi feodal jam iyatga o ‘tish;
• yer egaligi yangi turlari (yirik yer egalari — feodallar, 
qaram dehqonlar toifalari)ning shakllanishi;
• G ‘arbiy Y evropada yangi diniy ta ’lim ot — xristianlik- 
ning keng tarqalishi;
• Sharqda islom dinining vujudga kelishi va tarqalishi;
• yirik feodal davlatlarning paydo b o ‘lishi.

---

6
2. XI asrning o ‘rtalaridan — XV asr oxiriga qadar:
• yer egaligi ishlab chiqarish munosabatlarining yuksalishi;
• o ‘z - o ‘zini t a ’m inlovchi — n atu ral x o ‘jalik d an , bozor 
uchun m ahsulot yetishtiruvchi xo‘jalikka o ‘tilishi;
• o ‘rta asrlarda shaharlarning va hunarm andchilik sexlari- 
ning taraqqiyoti;
• savdoning yuksalishi: xalqaro savdo, bozor, yarmarka va 
birjalar;
• Yevropa shaharlarining senyorlar hukm ronligidan ozod 
b o ‘lish uchun kurashi;
• erkin shaharlar, shahar, respublikalar va yirik m arkaz- 
lashgan davlatlarning shakllanishi;
• markaziy hokimiyat obro‘-e ’tiborining o ‘sib borishi;
• toifaviy hokimiyat organlari (parlament, G eneral shtat- 
lar)ning shakllanishi;
• xristian cherkovi va salib yurishlari;
• Yevropa, Osiyo, Afrika va Amerika xalqlari tarixi;
• dunyo xalqlarining ilm -fani va madaniyati.
O ‘rta asrlar tarixi manbalari. O ‘rta asrlar tarixiga oid 
m anbalar ikki asosiy turga b o ‘linadi:
1. Yozma manbalar:
• tarixiy yilnomalar;
• soliq, jarim a, sud, oldi-sotdi, qarz majburiyatlari bilan 
bog‘liq rasmiy hujjatlar;
• im p erato r, qirol va su lto n larn in g farm o n lari, farm o- 
yishlari.
• O‘rta asrlarda dastlab barcha hujjat va kitoblar xattotlar 
tom onidan bitilgan. XI asrda Xitoyda, XV asr o ‘rtala- 
rida Yevropada kitob bosish dastgohlarining yaratilishi 
natijasida yozm a m anbalar soni keskin ko‘payadi.
2. M oddiy manbalar:
• badiiy-tasviriy asarlar: haykallar, suratlar, amaliy san’at 
namunalari;
• tarixiy muzeylardagi m ehnat va jang qurollari;
• turli tanga-chaqalar;
• kiyim -kechak va taqinchoqlar;
• uy-joylar va jihozlar;
• saroylar, qasrlar, ibodatxonalar.

---

7