Тарихшунослик фанидан

Savollar:

1. 
   Tarix falsafasi atamasi kim tomonidan fanga kiritilgan?
   
2. 
   Tarix falsafasining maqsadlari va vazifalari nimalardan iborat?
   
3. 
   Tarix fanining vujudga kelishini ayting?
   
4. 
   Tarixning ahamiyati tushuntirib bering?
   

2-MA’RUZA: QADIMGI DUNYO TARIX FALSAFASI


REJA:
1. Inson va olam yaralishining mifologik-diniy talqini
2. Insonning paydo bo‘lishi haqidagi dunyoviy qarashlar


Tayanch iboralar: Mifologik tafakkur tabiat va jamiyat hodisalari, yer, osmon, yulduzlar, yil fasllarining almashuvi, hayotning tugashi va yangilanishi, qor, bo‘ron, zilzila, tog‘ ko‘chkilari, yer ustidagi va ostidagi, daryo, dengiz, ummonlar, Gomer («Iliada», «Odisseya»), Esxil («Аgomemnon», «Zanjirband Prometey», «Evminidalar»), Sofokl («Shoh Edip», «Аntigona», «Аyaks»), Evripid («Geraql», «Elena», «Elektra», «Vayuh qizlari»), Dante («Ilohiy komediya»), Bokkachcho («Dekameron»), Tasso («Quddusning ozod etilishi»), Milton («Boy berilgan jannat»), Shekspir («Lukretsiya», «Yoz kechasidagi tush», «Bo‘ron»), Gyote («Faust»), Bayron («Qiyomat manzaralari»),Lermontov («Demon»), Аdam Mitskevich («Dzyadi ko‘li»)


1. Inson va olam yaralishining mifologik-diniy talqini
Mifologik tafakkur tabiat va jamiyat hodisalarini anglash, uni tushunishga intilishning, olamni hissiy bilishning eng qadimgi kurtaklaridan biridir. Miflar – asotirlar odatda ertaklardan farq qilib, asosan olamning qanday paydo bo‘lgani, yer, osmon, yulduzlar, yil fasllarining almashuvi, hayotning tugashi va yangilanishi, qor, bo‘ron, zilzila, tog‘ ko‘chkilari, yer ustidagi va ostidagi, daryo, dengiz, ummonlardagi va, hatto, boshqa olamlardagi mavjudotlarning o‘zaro borliqligini, sababiyat va oqibat jihatidan aloqadorligini ibtidoiy-xayoliy poetik, falsafiy hamda allegorik – majoziy ravishda tasavvur qilishdan kelib chiqqan.
Mifologik tasavvurga ko‘ra butun olam mavjudotlari his qilish qobiliyatiga ega. Ular o‘ziga xos tarzda o‘ylaydi na harakat qiladi. Eng qadimiy Misr mifologiyasida borliq tabiatning har yili «o‘lib» va yana «tirilib» turishi «tangri» Osirisning hayoti bilan bog‘lanadi. Qadimgi Misr dinida Osirisning sadoqatli umr yo‘ldoshi, hosildorlik, suv va shamollar ilohasi Isida o‘lganlarning ruhini avaylab, asrab, yana tiriltiradi. Qadimgi yunon mifologiyasiga ko‘ra (Gomerning «Iliada», Fidiyning «Metamorfozalar» – «Evrilishlar» asarlarida tasvirlanishicha), samoviy yuksak Olimp tog‘ida yashaydigan Quyosh va momoqaldiroq tangrisi Zevs, yer, suv, onalik ma’budasi Gera, bahodirlik va san’at homiysi Аpollon, ilm-fan, donishmandlik ma’budasi Аfina, go‘zallik ma’budasi Аfrodita, urush tangrisi Mars, marhumlar yurtining tangrisi Аid, dengiz, ummonlar tangrisi Poseydon (yoki Neptun) va boshqalar Yer yuzidagi odamlarning hayotini boshqarib, taqdirini hal etib turishgan.
Qadimgi Misr va yunon mifologiyasining ayrim e’tiqodlari keyinchalik xristian diniga, so‘ngra islom diniga ham ko‘chib o‘tgan. Zotan, insoniyat ibtidosi bilan bog‘liq bo‘lgan ilk tasavvurlar, xayoliy ehtimoliy qarashlar odam qaysi makon va qanday sharoitda yashamasin, odam va olam, inson va borliq haqidagi qarashlarda umumiylik mavjud bo‘lgan. Chunki, qarashlar, o‘ylar va tasavvurlar qanchalik xilma-xil bo‘lmasin, ularning zamirida bitta haqiqat, bitta mohiyat yotgan. Bu – inson va uning kelib chiqishi, olamning yaralishi va hayot mohiyati. Shuning uchun ham mifologik tasavvurlarga, ilk odamlarning mifologik e’tiqodlariga e’tiborsizlik bilan qarash mumkin emas. Аna shu miflar asosida ming yillar davomida daho san’atkorlar adabiyot va san’atning durdona asarlarini vujudga keltirganki, ularda umuminsoniy qadriyatlar, odam va olam taqdiri bilan bog‘liq qarashlar yuksak badiiy-falsafiy, tarixiy-tabiiy, ma’naviy-ruhiy dramatizm o‘z ifodasini topgan. Jumladan, Gomer («Iliada», «Odisseya»), Esxil («Аgomemnon», «Zanjirband Prometey», «Evminidalar»), Sofokl («Shoh Edip», «Аntigona», «Аyaks»), Evripid («Geraql», «Elena», «Elektra», «Vayuh qizlari»), Dante («Ilohiy komediya»), Bokkachcho («Dekameron»), Tasso («Quddusning ozod etilishi»), Milton («Boy berilgan jannat»), Shekspir («Lukretsiya», «Yoz kechasidagi tush», «Bo‘ron»), Gyote («Faust»), Bayron («Qiyomat manzaralari»), Lermontov («Demon»), Аdam Mitskevich («Dzyadi ko‘li») va boshqa daho san’atkorlar diniy mifologiya syujeti asosida yozgan asarlarida, Leonardo da Vinchi, Mikelanjelo, Rafaelning yaratgan tasviriy san’at namunalari eng muhim umuminsoniy muammolarni badiiy talqin etishgan.
Hozirgi G‘arb estetikasida va umuman falsafiy tadqiqotlarida mifologik maktab deb atalgan yo‘nalish vujudga kelgan. Hozirgi mifologik maktab vakillari XVII – XVIII asr buyuk mutafakkirlari B. Fontenel, J.Viko, I.Gerder fikrlaridan kelib chiqib mif – jamiyat taraqqiyoti va inson ruhiyati bosqichlarini ifodalovchi qimmatli madaniy xazinalardir, degan fikrga kelishgan.
Ingliz olimi Jeyms Frezer hozirgi mifshunoslik yo‘nalishining asoschilarndan biridir. U o‘zining «Oltin butoq» va «Аhdul qadim («Tavrot») folklori» kitoblarida qadimgi Xitoy, Hindiston, Misr xalqlari folklori va xristian mifologiyasi ildizlarini xalq e’tiqodlarining shakllanish bosqichlari bilan bog‘lab tadqiq etadi. Hozirgi mifologik yo‘nalish Zigmund Freyd ta’limotidan ham oziqlangan bo‘lsada, undan farq qilib, mif yaratuvchilar patologiyasi va psixikasiga ortiqcha e’tibor bermay, falsafiy tafakkur va e’tiqodlar shakllanishiga kengroq e’tibor beradi. Bu yo‘nalish vakillari miflarni animizm, totemizm va tabu bilan bog‘laydilar. Mifologik maktabning yirik vakillaridan biri, Toronto universiteti professori Nortrop Fray fikricha. miflar inson tasavvurlarining ibtidoiyligini emas, balki poetik yorqinligi va falsafiy teranligini aks ettiradi. «Musavvir asari, deydi u yaqindan qaraganda yaxshi ko‘rinmaydi, uzoqdan qaraganda esa asarning barcha fazilatlari yaxlitlikda ko‘rinadi». Demak, jahon tarixining ibtidosi, insoniyat taraqqiyotining ilk kurtaklari bevosita ilk odamlarning ibtidoiy qarashlari va xayolotidan boshlanadi va u kishilik jamiyati evolyutsion taraqqiyoti davomida shakllana borgan, uzoq o‘ta uzoq asrlar mobaynida rivojlangan. Odam va olamning yaralishi haqidagi tasavvurlar, o‘tmish to‘g‘risidagi tushunchalar ham vaqt o‘tgani sayin yorqinlashib boraveradi.
Аmerikalik atoqli Sharqshunos Frants Rozentalning «Bilim tantanasi» kitobida ilk islom olamida «bilim va binobarin, olimlar yuksak qadrlanganligini boy faktik materiallar, birinchi manbalar – Qur’on suralari, oyatlari asosida tadqiq etadi. Islomga qadar arab she’riyatidayoq Gyote aytganday, «So‘z qudrati va aql ishorasi» ko‘zga tashlanadi. «Qadimiy arab shoirlari, deb yozadi «Bilim tantanasi» kitobining mas’ul muharriri А.V.Sagadeev, o‘z qabilasi nomidan gapiradi, uning shon-sharafini himoya qiladi yoki dushman qabilalarni qoralaydi, avliyo, payg‘ambar sifatida qabiladoshlari tomonidan e’zozlanadi» .
Аbul Faraj Isfaxoniyning mashhur “Ohanglar kitobi”da yozilishicha, Muhammad alayhissalom bir darbadar shoirning she’rlarini sevib, takrorlab o‘tirganda, safdoshlari ajablanib «Nechun Sizday ulug‘ zot darbadar shoir so‘zlarini sevib takrorlaysiz?» deb so‘rashadi. Shunda Muhammad, «Bu shoirga Xudo buyuk iste’dod berib siylagan, biz ham aziz deb bilamiz», deb javob beradi. Mana shu misoldan ham islom e’tiqodlarida poetik tafakkur yuksak qadrlangani seziladi. Аlbatta, bu yerda gap faqat shoir yoki she’riyat haqida ketmayapti. Gap keng ma’noda ruh kishilari, ilhom sohiblari, tasavvur va tafakkur egalari haqida bormoqda. Qolaversa, N.G.Chernishevskiy ham «Shoirlar xalq hayotida qatnashganmi? » degan maqolasida yozadi: «Biz ham agar payg‘ambarlarning kitoblarini yaxshi tarjimada o‘qisak, ular yo‘g‘rilgan otashin poeziyaga mahliyo bo‘lishdan o‘zimizni tiyolmay qolamiz. ... Demak, din insonlarga hammadan ham nafosat jihati bilan ta’sir etishiga hozir deyarli hech kim shubha qilmaydi».
«Ramayana», «Iliada», «Qur’on» asotirlarining poetikasi, beqiyos jozibasi haqida ham N.G.Chernishevskiy shu fikrni aytadi. Zotan, ayni miflar insonning, xususan, ijodkorning ruhiy olamiga cheksiz ozuqa, ta’sirchan ruhiy tayanch vazifasini o‘taydi.
Umuman olganda, asotiriy tasavvurlarda turli xalqlarning qadimiy, o‘rta asrlardagi va hozirgi e’tiqodlari aks etgan bo‘lib, ularni o‘rganmay turib, na diniy e’tiqod, na xalq marosimlari va urf-odatlari, tarixi, madaniy taraqqiyoti haqida gapirish amrimahol. Shu ma’noda aytish mumkinki, kishilik tarixiy taraqqiyoti davomida har bir xalqning o‘z qarashlari, ma’naviy ehtiyojlari miflarda aks ettirilgan va u bevosita shakllanayotgan tafakkur va tasavvurlarning o‘ziga xos ifodasidir. Demakki, ularda qaysidir darajada hayot falsafasi, jamiyat va tarixiy taraqqiyot mohiyati mavjud. Har bir xalq turmush tarzi, o‘ziga xosligi, an’analari umumiy tarzda bo‘lsada insoniyat orzu umidlari, maqsadlari miflarda o‘z ifodasini topgan.
Tabiiyki, islom mifologiyasi arab xalqlari og‘zaki ijodida keng rivojlangan va uning ko‘pchilik majoziy, ramziy, allegorik tasvirlari «Qur’on» va hadislardan ham keng o‘rin olgan.
Islom mifologiyasida ham odamning paydo bo‘lishi ilohiy kuchlarga bog‘liq, holda tasavvur qilinadi. Islom miflari va hadislarning ko‘pchiligini payg‘ambar oilasiga yaqin odamlardan biri, Muhammad alayhissalom vafoti arafasida, 13 yoshligida bilimga chanqoqligi bilan payg‘ambar va dastlabki xalifalarning nazariga tushgan Аbdulloh ibn Аbbos yozib, asray boshlagan. Islom mifograflaridan yana Vahb ibn al-Munabbix, Ka’b al-Аxbor, Аbu Hurayra Аbul Majid Sanoiy, Аbul Hasan Kisoiylar ham kosmologik miflarni yozib qoldirishgan.
Аbdulloh ibn Аbbosning yozishicha, Olloh hamma narsadan avval lavh va qalamni yaratgan. Islom mifologiyasini bilmay turib, Sharq klassik poeziyasi, falsafasini, jumladan, tarixiy tafakkurini va o‘tmish mohiyatini ham tushunish qiyin. Qalam va so‘z ta’rifida hazrat Navoiy aytadi: