Тарихшунослик фанидан

o‘n birinchidan, ayni paytda, xususan, biz uchun huquq tarixi, davlatchilik tarixi, sotsiologiya, antropologiya, insonshunoslik, inson sotsiogenezi kabi qator fanlar bilan bog‘liq holda yaxlit tarixni idrok etish va boshqa masalalar muammo bo‘lib qolmoqtsa.
Ana shu vazifalarni hal etishda tarix falsafasi va tarix fani o‘rtasidagi hamkorlik muhim ahamiyat kasb etadi. Zotan, I. Lakatos fikriga ko‘ra «Tarix falsafasi tarix fanisiz bo‘shliq. Tarix fani esa tarix falsafasisiz ko‘rdir». Demak, ushbu g‘oyadan kelib chiqib aytish mumkinki, tarix fanining taraqqiyoti tarix haqiqatini tiklash, tarixiy jarayonni u qaysi davrga bog‘liq bo‘lishidan qati nazar qanday yuz bergan bo‘lsa shundayligicha ifodalash tarix fanining birdan-bir vazifasidir. Tarix falsafasining vazifasi esa tiklangan tarixiy jarayon atrofida falsafiy, mantiqiy fikr yuritib, mushohada etib, tarixiy tafakkur orqali voqelik mohiyatini to‘g‘ri ifodalab berish bilan belgilanadi.
Bir qarashda tarix falsafasi bilan tarix fani boshqa-boshqa, bir-biriga daxlsiz yo‘nalishday ko‘rinadi. Zotan, real jarayonga, real voqelikka, insoniyat tarixidagi qaysidir hodisaga tarixchi tarixchi ko‘zi bilan, faylasuf faylasuf ko‘zi bilan qaraydi.
O‘z vaqtida asotirlar ma’lum bir qabila, etnos yoki urug‘ doirasida avloddan-avlodga uzluksiz tarzda o‘tib borgan umumiy qarashlar tizimi sifatida mavjud bo‘lsa-da, undan asta-sekinlik bilan jahon, boshqa mintaqalarda yashayotgan xalqlar haqidagi ma’lumotlar ham o‘rin ola borgan. R. Kollingvud bu jarayonni o‘rganar ekan, jamiyatni tarixiy anglashni teokratik tarix deb nomlaydi. Unda har bir rivoyat va afsonalar qatnashchilari o‘sha voqealarning ishtirokchisi yoki tashkilotchisi emas, balki Xudo xohish-irodasini, aniqrog‘i, amrini bajaruvchi shaxslar sifatida gavdalangan.
Tarixchi A. Losev to‘g‘ri ta’kidlaganidek, asotirlardagi tarixiy davr hali bu to‘la anglangan hodisa emas. U xuddi harakatsizday. «Bizning fikrimizcha, tarix uchun shaxs kerak, jamiyat kerak, shaxs va jamiyatning bir holatdan ikkinchi bir holatga o‘tishiga ehtiyoj kerak. Asotirlar davrida esa shaxs ham, jamiyat ham, harakat ham yo‘q».
Undan keyingi taraqqiyot yo‘li bevosita tarixni anglash yo‘li – jahon tarixi, insoniyat o‘tmishi va shu bilan birga alohida-alohida xalqlar, mamlakatlar, qolaversa, mintaqalar doirasidagi tarixni o‘rganishga olib keldi. Yanga uchinchi ming yillikda dunyo tarixini yangicha nazar bilan o‘rganish, uning butun silsilalari orqali kishilik jamiyati taraqqiyoti, insoniyat tafkkurining mezonlari hamda bizga meros qolgan buyuk tarixning yorug‘ va qorong‘u tomonlarini mumkin qadar o‘rganish vazifasi zimmamizda turibdi. Yangi ming yillik taraqqiyot yo‘li bizni o‘tmish bilan ana shu tarzda bog‘lab turibdi.