Тарих ўқитиш методикасинининг предмети, мақсад ва вазифалар

Кўрсатмали қуроллар классификацияси.
Кўрсатмали қуроллар ўзининг мазмуни, тарихий образларнинг характери, уларни тайёрлаш техникаси ва фойдаланиш усулларига қараб қуйидаги турларга бўлинади:
1. Предмет кўрсатмалилик - тарихий ёдгорликлар, эсдалик жойлари, меъморий ёдгорликлари хўжаликка доир ва бошқа қурилишлар, меҳнат қуроллари, қурол-яроғлар, рўзғор буюмлари, шу жумладан археологик топилмалар.
2. Тасвирий кўрсатмалар - ўқитишда фойдаланиш учун ишланган тарихий суратлар ва альбомлар, санъат асарлари, портретлар, расмлар, фотоҳужжатлар ва фотонусҳалар, дарсликлардаги безаклар, ўқув диапозитивлари, диафильмлар ва кинофильмлар, макетлар, муляжлар, ҳар хил моделлар ва бошқалар.
3. Шартли кўрсатмали қуроллар - тарихий ва контур хариталар, тарихий атласлар, схемалар, графика, диаграмма ва картограммалар, аппликациялар ва педагогик расмлар.
Предмет кўрсатмалилик таълимда алоҳида аҳамият касб этади. Физика, химия ёки ботаника ўқитувчилари ўрганилаётган мавзуни ўқувчиларга формула, шакл ва бошқаларда кўрсатиб тушунтирсалар тарих ўқитувчиси ундай имкониятдан маҳрумдир. Тарих ўқитувчиси ўқувчиларга ибтидоий одамлар ҳаёти ва фаолиятининг айнан ўзини кўрсатиб беролмайди, фақат гапириб беради, кўрсатса фақат ибтидоий киши ишлатган қуролларни, яшаган жойларини, ёки айтайлик феодалларнинг ўзаро урушларини эмас, урушда ишлатилган қуролларни ва бошқа баъзи буюмларни, лекин ҳар ҳолда кишиларнинг ўтмишидан қолган бу ёдгорликлар тарихий воқеалар тўғрисида реал тасаввур қилишга сўзсиз ёрдам беради. Ўқувчилар орадан бир неча асрлар, хатто неча-неча минг йиллар ўтиб кетган замонлардаги воқеалар тўғрисида маълумот берувчи ҳақиқий буюм ва нарсаларни жуда қизиқиш ва ҳаяжон билан ўрганадилар. Шунинг учун ҳам ўрта таълим ва ўрта махсус таълим тизимида тарихий ўтмишни ўрганишнинг асосий манбаларидан бири бўлган бу ёдгорликларни тўплаш ва улардан фойдаланишга жуда катта эътибор берилади.
Тасвирий кўрсатмали қуроллар ўрта таълим ва ўрта махсус таълим тизимида тажрибасида кўпроқ қўлланилади. Тасвирий кўрсатмалар бир неча хил бўлади:
а) ўтмишдан қолган ҳақиқий асл нусха ҳужжатлар асосида яратилган тасвирий кўрсатмалар, ҳужжатли фотосуратлар ва ҳужжатли кинофильмлар, предмет ёдгорликларининг тасвирлари, меҳнат қуроллари, маданий ёдгорликларнинг тасвирлари ва бошқалар.
б) илмий жиҳатдан асослаб қайта тикланган меъморий ва бошқа ёдгорликлар тасвири, рўзғор буюмлари ёки улар­нинг тасвири;
в) рассомнинг ижодий фаолияти билан қилинган тасвирий кўрсатмалар; тарихий санъат асарлари, дарсликда берилган иллюстрациялар, макетлар, моделлар ва бошқалар.
Кўрсатмали қуролларни танлаш ва улардан фойдаланишда ўқитувчи қуйидагиларни эътиборга олиши лозим:
1. Ўқувчиларнинг ёши, билими ва малакалари ўсиб борган са­ри уларнинг предмет ва тасвирий кўрсатмаларга қизиқиши ортиб боради. Масалан, 5-6-синф ўқувчиларини кўпроқ ўтмишдаги воқеа ва ҳодисаларнинг яхлит манзаралари тасвирланган картина­лар, макетлар ва моделлар қизиқтиради. Юқори синфлардаги ўқувчиларни эса предмет ёдгорликларининг айнан ўзи ва шартли кўрсатмалар қизиқтиради.
2. Ҳар бир дарс учун танланган кўрсатмали қурол мазмуни, ғоявийлиги, илмийлиги жиҳатидан талабга жавоб берадиган бўлиши, синф ўқувчиларига мос бўлиши, сони кўпайтириб юборилмаслиги лозим. Агарда кўрсатмали қуроллар кўпайиб кетса, ўқитувчи ва ўқувчилар шу қуроллар билан овора бўлиб қолиб, ўқувчиларнинг дарс материалини ўзлаштиришларига ҳалақит бериши мумкин. Дарсда энг муҳим 2—3 та кўрсатмали қуролни тахлил қилиш ва ўрганиш кифоя.
3. Ўқувчиларнинг кўрсатмали куролларни онгли равишда пухта ўзлаштириб олишларига эришиш керак. Бунинг учун масалан, ўқитувчи “Полтава жанги”нинг чизмасини тушунтиришдан олдин, ўқувчиларни Карл XII нинг Россияга юриши, Украина ҳудудида олиб борилган жанглар билан таништиради. Сўнгра жанг чизмасини деворга илиб қўяди ва уни бўлимларга бўлиб ўқувчиларга ҳар бир бўлимни алоҳида тушунтириб беради.
4. Кўрсатмали қуроллар ўқитувчининг баёни жараёнида кўрсатиб борилади.
Кўрсатмали қуроллардан фойдаланишнинг методик усуллари.
Тарих ўқитишда қўлланиладиган — тасвирий кўрсатмали воситалар ичида ўқув суратлари муҳим ўрин тутади. Суратлар ўрганилаётган воқеалар ва ҳодисалар ҳақида ўқувчиларда ёрқин тасаввур ҳосил бўлишига ёрдам беради. Тарихий мавзуларга бағишланган суратлар мазмуни ва характерига қараб қуйидаги турларга бўлинади:
1. Воқелик суратлари. Уларда муҳим воқеалар, ижтимоий ҳаётдаги ноёб фактлар, ҳарбий ҳаракатлар ёритилади. Масалан, бу суратлар ўқитувчидан воқеани ёрқин ҳикоя қилиб беришни, воқеанинг ривожланиши ва ундаги драматизмни очиб беришни талаб этади. Шундагина картина ўқувчиларга аҳлоқий ва ғоявий таъсир этиши мумкин.
2. Ўрганилаётган давр учун типик бўлган воқеаларни акс эттирувчи суратлар. Масалан, «Қадимги Грецияда қул савдоси». Суратнинг бу тури катта бир воқеани ёки унинг бир кўринишини ўрганиш билан боғлиқ бўлган ҳамма саволларга жавоб бера­ди. Улар устида ўқувчиларнинг фаол мустақил ишларини ташкил этиш хам мумкин.
3. Қадимги шаҳарлар, қурилишлар, меъморий ёдгорликлари ёки уларнинг ансамбли тасвирланган тарихий суратлар. Маса­лан, “Қадимги дунё тарихи” дарслигида берилган «Афина Акропо­ли» ва бошқалар. Картиналарнинг бу турини ўқитувчи ўқувчиларга муфассал тасвирлаб тушун­тириб беради. Масалан, ўқувчиларни Акрополга хаёлан экскурсия қилдириш.
4. Тарихий портретлар. Улар устида ўқувчилар мустақил иш олиб борадиган бўлса, улар тарихий шахсларнинг ҳаёти ва фаолиятини оғзаки ёки ёзма равишда ҳикоя қилиб беради.
Шу тариқа, суратлардан фойдаланиш ва улар устида ишлаш методлари уларнинг мазмуни ва характери билан белгиланади. Ҳозирги вақтда ўрта таълим ва ўрта махсус таълим тизимида тарих курсининг деярли ҳамма бўлимлари юзасидан ўқув суратлари яратилган.