Тарих ўқитиш методикасинининг предмети, мақсад ва вазифалар

Таълимни ташкил этишнинг шакллари: асосий, қўшимча ва ёрдамчи: фронтал, индивидуал, гуруҳий.
Замонавий дидактикада таълимни ташкил этиш турлари 3 га бўлинади: фронтал, гуруҳий ва индивидуал.
Фронтал таълимда ўқитувчи бутун синфдаги ўқув-билиш фаолиятини бошқаради. Улар бирор бир вазифа устида иш олиб боради.
Гуруҳли шаклда ўқитувчи синфдаги ўқувчиларнинг гуруҳлардаги ўқув-билиш фаолиятини бошқаради. Уларни бўғинли, бригадали, кооперирован (кўчма) ва дифференциалли гуруҳли шаклга бўлиш мумкин.
Индивидуал таълим ўқувчилар бошқа ўқувчилар билан боғлиқликда ўқув-билиш фаолиятини амалга оширади. Яъни, бутун синф бутун топшириқни, ҳар бир ўқувчи алоҳида мустақил бажаради.
Таълимни ташкил этиш шаклларини асосий, қўшимча ва ёрдамчи.
Мазкур методлар тизими ўрта таълим ва ўрта махсус таълим тизимидаги барча ўқув предметларини ўқитишда қўлланилиши мумкин. Аммо уларнинг ҳар қайсиси ҳар бир ўқув предмети, хусусан тарих предметининг мазмунидаги ўзига хос хусусиятлар, унинг таълим-тарбиявий вазифаларига мос равишда турли методик усулларда фойдаланилади.
Ўқитиш усуллари ва ўқувчиларнинг ўрганиш (билиш фаолия­ти) усуллари турли кўринишларда бир-бири билан қўшилиб ўқитувчи ва ўқувчилар фаол иштирок этадиган ўқув-тарбиявий жараённинг ягона методикасини ташкил қилади. Бу усуллар гуруҳидан бирортасини ҳам эътибордан четда қолдириб бўлмайди, акс ҳолда таълим-тарбия жараёнида, ўқитиш методларини белгилашда яхши натижага эришиб бўлмайди.
Ўқитиш ва ўрганиш усуллари таълим методларининг таркибий қисми бўлиши билан бирга, ўқитувчи ва ўқувчиларнинг фаол та­факкур қилиш фаолияти ва характерига мос бўлган худди шундай усулларни ҳам ўз ичига олади.
Аммо ўқитиш усуллари умумий белгилар ҳамда муҳим ўзига хос хусусиятларга эга бўлган ҳолда таълим методлари билан боғлиқ бўлади. Шу жиҳатдан ўқитиш усуллари барча ўқув предметлари учун умумий бўлган дидактик методлардан фарқ қилади. Методик усуллар ўқитиш предмети тарих курсининг мазмуни билан боғлиқ ва унга фаол таъсир кўрсатади.
Шундай қилиб, ўқитувчи дарсга тайёрланишида ўқув материалининг мазмунига мувофиқ ва бу материалнинг таълим-тарбия­вий вазифаларини муваффақиятли амалга оширишга ёрдам берадиган методик усулларни (ўқитиш ва ўрганиш усулларини) тўғри танлаб олиши керак.
Маълумки, ҳар бир дарсга ва дарсдан ташқари машғулотга тайёрланиш дарс ва машғулот мақсадини, уларнинг таълим-тар­бия вазифаларини белгилашдан бошланади. Ўқув материалининг мазмунига мувофиқ унинг таълим-тарбия вазифаларини амалга оширишга ёрдам берадиган методик усулларни тўғри ва илмий асосда танлаб олиш ўқитувчининг бу борадаги назарий билим даражаси ва методик усуллар системасини қанчалик ўзлаштириб олганлигига боғлиқдир.
Маълумки, ўрта таълим ва ўрта махсус таълим тизимида тарих курсининг мазмунини айрим аниқ ва типик воқеалардан иборат фактлар ташкил этади. Бу фактлар ўқувчиларга ижтимоий ҳаётнинг барча томонлари, бу томонларнинг ривожланиши ва улар ўртасидаги ўзаро алоқалар ҳақида билим беради, уларнинг ақли, ўйи, ҳаёли, сезги ва иродасига таъ­сир кўрсатади. Тарихий фактларнинг характерли хусусияти шундаки, уларни бевосита ҳиссий тасаввурлар асосида ўрганиб бўл­майди. Шунинг учун ўтмишга доир энг муҳим фактларни образли тасаввур этишнинг аҳамияти ғоят каттадир. Образли тасаввурлар ўқувчиларнинг тарихий воқеалар ҳақидаги фактларни жонли идрок этишларига ёрдам беради.
Шундай қилиб, ўтмишнинг ҳаётий воқеалари ҳақидаги образ­ли тасаввурлар ўқувчилар олган тарихий билимларининг биринчи энг муҳим тафаккур компоненти бўлиб хизмат қилади. Ана шу асосда ўқувчиларда образли-тарихий тасаввурларни шакллантиришнинг методик усулларини гуруҳларга ажратиш мумкин: ўқитувчининг воқеани суратлаб тавсифлаши, сюжетли ҳикоя, бадиий-тарихий матнларни ўқиб бериши ва ўқитишнинг бошқа усуллари­дан фойдаланиши, шунингдек унинг образли баёни ва суратлар асосида ўқувчиларнинг ҳам ҳикоя қилиб бериши, иншо ёзиши каби ўрганиш усуллари бир гуруҳни ҳосил қилади.
Ўрта таълим ва ўрта махсус таълим тизимида тарих курсида таълим-тарбиявий жиҳатдан жуда муҳим бўлган, кенг ва образли қилиб ёритилган фактлардан ташқа­ри, улар ўртасидаги боғланишларни аниқлашга ёрдам берадиган бошқа фактлар, воқеанинг содир бўлган йили, жойининг номи ва статистик маълумотлар ҳам берилади. Улар жуда қисқа, баъзан маълумотнома шаклида бўлсада, тарихий жараённи бир бутун яхлит тасаввур этиш, тушунчалар тизимини ва ижтимоий ривожланишнинг қонуниятларини тўлиқ ўзлаштиришга ёрдам беради.
Шундай қилиб, ўқувчилар хотирасида сақлаб қолиниши керак бўлган тарихий материаллар тарихий билимнинг иккинчи муҳим таркибий қисмини ташкил этади.
Тарих ўқитиш амалиётида тарихий материалларни пухта ва мустаҳкам ўзлаштиришга ёрдам берадиган кўпгина самарали усуллар бор. Материални баён қилиб боришда ўқитувчи ва ўқув­чиларнинг ўқув материали юзасидан оғзаки ва ёзма режа, воқеалар тақвими ва хронологик жадваллар тузишлари, рақамларни ёзиш, графика ёзувларини олиб боришлари, диаграммалар чизиш ва апликациялардан фойдаланишлари, ёзувсиз харита ва дафтарда ёзув-чизув ишларини олиб боришлари шулар жумласидандир.
Ўқув материалини ўқувчиларнинг хотирасида мустаҳкам ўрнашишига ёрдам берадиган бу ва шунга ўхшаш бошқа усулларни биринчи гуруҳга кирган усуллар билан узвий боғланган иккинчи гуруҳга киритиш мумкин.
Шуни айтиш керакки, образли-тарихий тасаввурларни шакл­лантириш, тарихий фактлар, хронология ва бошқаларни хотирада мустаҳкам сақлаб қолиш тарихни ўрганишнинг биринчи босқичини ташкил этади, холос. Унинг энг муҳим иккинчи босқичи — тарихий тушунчаларни шакллантиришдир.
Тушунча ўқувчиларга конкрет тарихий фактлар ва қонуниятларни, уларнинг муҳим белгилари ва хусусиятларини умумлаштириб тушунтириш ва уларни ўқувчиларнинг пухта тушуниб олиши билан юзага келади.
Тушунчани шакллантириш жуда мураккаб ва серқирра жараёндир. Ўқитувчи ва ўқувчилар ўқув материали устида чуқур ва фаол фикр юритиб, уни таҳлил қилишлари ва умумлаштиришлари лозим. Тарихий тушунча ўқувчилардаги тарихий билимларининг учинчи энг муҳим таркибий қисмини ташкил қилади.
Тарихий тушунчаларни ўзлаштириш жуда катта таълимий ва тарбиявий аҳамиятга эга. Тушунчалар ўқувчиларда илмий дунёқарашни шакллантиришга ёрдам беради, уларнинг тафаккур фаолиятини, билиш малакалари ва қобилиятларини ўстиради.
Кейинги йилларда, ўрта таълим ва ўрта махсус таълим тизими амалиётида ўқувчиларнинг фикрлаш фаолиятини фаоллаштириш, тарихий тушунчаларни, жумладан ижтимоий ривожланиш қонуниятлари ҳақидаги тушунчалар­ни чуқур ўзлаштиришни таъминлайдиган ўқитиш ва ўрганишнинг самарали усуллари ишлаб чиқилди.