Tarbiyainstituti m illiy va harakatli

Ulum  avroqi chun  bir-bir yopildi,
Dilovarlig‘ siloxi mayli qildi.
Farhod  nishonga  aniq tekkizish,  ya’ni tiyrandozlik,  nayzabozlik, 
qalqonbozlik  kabi  mashq  turlarida  hammani  hayratga  solgan. 
Navoiy  undagi  shiddatkorlik,  kuchlilik,  aniq  mo‘ljalga  olish,  harbiy 
qurol-aslahalami 
ishlatishdagi 
tadbirkorlik 
va 
epchillik 
xususiyatlarini ajoyib  mubolag‘alar bilan ifodalagan:
Olib qavsi kuzax chekmakka  kullob,
Turub mashriq,  etib magiibga partob.
Qora  tun gar nishon  aylab  Suxoni,
Falakcha novakiga  ul nishoni.
Debon  turki falak otkonda zixlar,
Tavaxxum  toridan  ochib girixlar.
Qilichi zarbasi olinda har marz,
Shichof andoqki suvdin yer aro  darz
.
Qilib gar hamla Alburuz uzfa  bir gurz,
Bo  ‘lib gard-u  chiqib gardunga Mburz—
Lekin,  Farhod  shtmcha  katta  quwat  „zo‘ri  beandaza“ga, 
mahoratga  ega  bo‘la  turib,  bunday  musobaqalarda  o‘zini  g‘oyat 
odobli 
va 
bosiq 
tutgan, 
kuchsizlar, 
yengilganlar 
oldida 
maqtanmagan.  Navoiy uning bu  kamtarligini endi qo'liga kitob  olib, 
aliifbo  „abjad“  o‘qiy boshlagan bolaning holatiga qiyoslagan:
34

---

Xamul ilmi baland ovozi birla,
Bu yanglig  ‘ zo  ‘ri beandaza  birla
 
0 ‘zin abjad ukur eldin  tutub kam,
Dema  donishki,  zo ‘ri dast ila ham.
Binobarin,  Navoiy  milliy jismoniy  mashq  turlarini  targ'ib  etish 
biian  birga,  shug‘ ullanuvchilarning  axloqiy  tarbiyasiga  ham  katta 
e'tibor  bergan.  U  „Saddi  Iskandariy“  dostonining  bosh  qahramoni 
yoshligida  tinmay  ot  ustida  yurib,  yayov  chopib  mashqlar  qilganini 
ta’kidlaydi:
Gahi maqrab  uzra silaxshur edi,
Yayoglikda gax varzishi zo  ‘r edi.
Qadim  zamonlarda,  jang  boshlanmasdan  oldin  har  ikki 
dushman 
qo‘shinlarining 
raqib 
pahlavonlari 
yakkama-yakka 
olishardilar  va  aksari  hollarda,  jangning  oqibati  ana  shu 
olishuvlaming  natijalariga  bog‘liq  bo‘lardi  Dostonda  ana  shunday 
ohshuvlarga  ham ta'rif berilgan:
Yurub xasm xaylining o  ‘trusiga,
Munung ul ham  andoqki qarshusiga.
Bir-biriga  maydonda  chirmashtilar,
Base  bir-biridan,  oshtilar.
Bu yanglig‘ tukuz pahlavoni daler,
Ki har bir edi ish  chog‘i narra  sher.
Bori Barbariyga  asir o ‘Idilar,
Sinon  zaxmidin  dastgir o ‘Idilar.
Navoiyning  „Chobukikim,  har  taraf maydon  aro  aylar  shitob...“ 
deb 
boshlangan 
g‘azaUda 
xalqning 
azaUy 
„qovoq“ 
o‘yini 
ta’riflangan.  Osmonga  otilgan  yoki  baland  joyga  osib  qo‘yiigan 
qovoqni  kamondan  mo‘ljalga  oUb,  o‘q  uzganlar.  Bu  o‘yin 
chamalash,  masofadan  turib  aniq  nishonga  olish  kabi  xislatlaming 
tarbiyalanishiga  yordam  bergan.  Kimning  o‘qi  qovoqqa  tegib,  uni 
teshsa,  yo  unga  sanchilsa,  o ‘q uzgan  yigit  g‘oUb  hisoblangan.  G ‘azal 
mulkining  sultoni  bu  g‘azaUda  nishonga  olish  mahorati  o‘tkir 
yigitlami  maqtab,  ulaming  merganligiga  osmondagi  quyosh  ham 
qoyil qoUb,  o ‘zini o‘sha  qovoq o‘miga qo‘yishga  tayyor deydi: 
Nagohon  otkaymu deb  bir o ‘q qovoq shakli bila,
Bosh  ustiga  kelur maydonda  har kun  oftob.
Alisher  Navoiy  asarlarida  qadimiy  milUy  o‘yin  turlaridan  biri 
shatranj  eng  ko‘p  tilga  olinadl  Shoir  o‘zining  „Lisonut-tayr“ 
dostonida  shatranj  o‘yini,  uning  qoidalari  haqida  ajoyib  bir  hikoya 
keltirgan:  „Shatranj  o‘ynaguchi  ikki  ustod  shatranj  taxtasini  ochib, 
ikki  tomonga  o'tiradi  va  o‘rtaga  shatranji  kabir  —  katta  shatranj
35

---

donalarmi  to‘kishdi.  Har  tarafdan  bir  shoh  taxtaga  terildi,  ularning 
rosmana  shohlarga  o‘xshash  xizmatkorlari,  lashkarlari  bor  edi.  Har 
birining  to‘g‘ri  yuruvchi  vaziri  bo‘lib,  yana  bittadan  egri  yuruvchi 
farzinlari ham bor edi.
...0 ‘rtada  ajoyib,  qiziq  o‘yinlar  namoyon  bo‘lmoqda,  balki 
behad  hiyla  va  tadbirlar  ko'rsatilmoqda  edi.  Bunda  pahlavonlar  va 
qo'mondonlar  ham  bir-birlariga  hujum  qilishardi.  Bu  holat  go‘yo 
ikki  qahramon  shohning  qo‘shin  tortib,  bir-biriga  qarshi  urush  olib 
borayotganiga o‘xshash edi.
Buncha  qo'shin  va  dabdaba,  qal’a  maydon  va  ot  choptirib, 
javlon  urishlar,  chekinib  qochishlar,  ham  o ‘ng  qanotda,  ham  chap 
qanotda,  ham  qo‘shinning  ilg‘or  qismida  ana  shu  xil  g‘avg‘o- 
to‘polonlar bilan jang bo‘lmoqda edi.
...Shunchalik  bunyodkorlik,  maydon,  o‘zaro  dushmanlik  qilish 
va  urush  olib  borishlar  hamma-hammasi,  agar  o'yinchi  donalarni 
yig‘ishtirishga  ahd  qilsa  va  shatranj  taxtasining  bir  chetini  ko‘tarsa, 
bulaming  barchasi  o'rtadan  ko‘tarilib,  yo‘qqa  chiqadi!“  U  butun 
insoniyatni  o‘ziga  tortgan bu  o‘yindan  xulosa  chiqarib,  bu  taxtadagi 
dushmanlik  bo‘lib,  tomonlar  o‘yin  tamom  bo‘lgandan  so‘ng,  o‘z 
dushmanliklarini butunlay unutadilar,  deydi: