Tarbiyainstituti m illiy va harakatli

UMAR XAYYOM
G'iyosiddin Abdulfatx  Umar ibn  Ibrohim  Xayyomiy  Nishopuriy 
1048-1132-yillarda yashab,  ijod qilgan.  U  o‘zidan keyingi  avlodlarga 
juda  boy  she’riy  va  ilmiy  meros  qoldirib  ketgan  sharqning  buyuk 
mutafakkirlaridan biridir.  Umar Xayyomni  ruboiynavis  shoir  sifatida 
butun  dunyo biladi.  Ammo u  bnyuk  astronom,  matematik,  tarixchi- 
etnograf  sifatida  ham  jahon  madaniyati  tarixida  munosib  mavqega 
ega.  Uning  „Navro‘znoma“  asari  uzoq  tariximizdan,  Navro‘z 
bayramining  kelib  chiqishi,  shunga  bog‘liq  ajdodlarimizning  urf- 
odatlari,  rasm-rusumlari,  an’analari  va  xalq  o‘yinlari  haqida  ham 
batafsil fikr yuritadi.
U  Quyosh  taqvimi  (kalendari)ni  ishlab  chiqqan  bo‘lib,  bu 
taqvim  hozir  ham  qo‘llanib  kelinayotgan  Grigoriy  taqvimidan  ko‘ra 
mukammalroqdir.  Shu  taqvim  bo‘yicha  qadimiy  podsholilarning 
Navro‘z  kunini  qanday  belgilaganliklari  va  bayramni  qay  tarzda 
o‘tkazganliklarini  tarixiy  dalillar  bilan  bayon  qiladi.  Hozirgi  kunda 
o'tayotgan  Navro'z  bayrami  bilan  Um ar  Xayyom  tasvirlayotgan 
davrdagi  Navro‘z  bayrami  orasida  katta  farq  mavjud.  Ilgari  ham,
32

---

hozirgi  kunda  ham  bayramlarda  xaiq  o‘yinlari  keng  ko‘lamda 
o‘tkazilgan. 
U  „Navro‘z“da  o‘tkaziladigan  xalq  o‘yinlaridan 
qilichbozlik, 
tiyrandozlik, 
chavandozlik  kabi  odatlar  haqida 
qimmatli ma’lumotlar qoldirgan.
Umar  Xayyom  Navro‘zning joriy  qilinishi  sababini  quyidagicha 
izohlaydi: 
„...Oftobning  ikki  otlanishi  mavjud,  ulardan  biri
quyidagicha:  Oftob  har  uch  yuz  oltmish  besh  kecha-kunduzning 
to‘rtdan  birida  Hamal  burjining  birinchi  daqiqasiga  chiqib  ketgan 
paytining  o'zida  yana  qaytib  keladi  va  har  yih  bu  davr  kamaya 
boradi.
Yoyning  shaklini  falak  qismlaridan  olganlar,  chunki  olimlar 
falak  doirasining  qismlarini,  qavs,  ya’ni  yoy  deganlar.  Qavsning  bir 
uchini  ikkinchi  uchi  bilan  birlashtiruvchi  to‘g‘ri  chiziq  —  vatar, 
ya’ni  kerish  deyiladi,  falak  doirasining  markazidan  chiqib,  qavs 
kengligining  o ‘rtasidan  o'tadigan  chiziqni  saxm,  ya’ni  o‘q  deydilar. 
Bir  tomondan,  yoy  odamga  ham  o‘xshaydi,  chunki  unda  tomirlar, 
asab  torlari,  suyak,  teri  va  go‘sht  bor,  kerish  esa  uning  ,joni“, 
chunki  o‘q-yoyning  „hayoti“  unga  bog'hq.  Yulduz  ilmiga  suyanib 
tasdiqlashlaricha,  yoy  sohiblari,  agar  mergan  bo‘lsalar  va  kamon 
otishga  ko‘p  vaqt  ajratsalar,  hech  narsaga  muhtoj  bo‘lmaydilar.  Har 
bir  kishining  g‘alabasi  uchun  lozim  qurol  o‘q  bo‘lib,  o‘qchilar  bir 
bo‘lsa,  qo‘shin  g‘olib  bo‘ladi“  (35-bet).  Tibbiyot  nuqtayi  nazaridan 
qaraganda,  o‘q-yoyni  bilish  ko‘p  tomondan  foydali:  u  bilan  nafaqat 
jismoniy  mashqlar  qiUsh  mumkin,  balki  ular  asab  tizimlarini  ham 
kuchli  qiladi,  bo‘g‘inlami  yumshatib,  ularni  farmonbardor  etadi, 
hofizani  o‘tkirlashtiradi, 
yurakni  baquwat  etib, 
falajlik  va 
qaltiroqlikdan  saqlaydi.