Тарқатма ва тақдимот материаллари

13-МАВЗУ. АҲОЛИ СТАТИСТИКАСИ


Режа:
1. Аҳоли сони ва таркибини статистик ўрганиш.
2. Аҳолини жинси, миллати, оилавий ҳолати, маълумотли даражаси ва бошқа белгилар бўйича ўрганиш.
3. Аҳолини табиий ва механик ҳаракати статистикаси.
4. Аҳоли табиий ҳаракатини ифодаловчи абсолют ва нисбий кўрсаткичлар: туғилиши, вафот этиши, табиий ўсиши.
5. Аҳоли миграцияси турлари. Аҳоли миграциясининг абсолют ва нисбий кўрсаткичлари.
6. Никоҳдан ўтиш ва ундан ўчиш кўрсаткичлари.


Аҳоли статистикаси статистиканннг энг қадимги тармоғи ҳисобланади,
Қадимги дастлабки ҳисоб операциялари харбий ва хўжалик мақсадларида аҳолини хисобга олиш билан боғлиқ ҳолда олиб борилган. Кўплаб маълумотларни ўрганиш натижасида аниқланган қонуниятлар бириичи марта аҳолининг туғилиши ва ўлиши билан боғлиқ жараёнларда аниқланган.
Ҳозирги кунда ҳам аҳоли ҳар томонлама тадқиқотлар объекти ҳисобланади, чунки аҳоли ишлаб чиқариш жараёнининг бовосита иштирокчиси ва бу жараён натижасининг истеъмолчиси ҳам ҳисобланади. Ҳозирги кунда аҳолини, жамиятда рўй бераётган жараёнларни, турмуш шароитларини статистик ўрганишга қизиқиш ортиб бормоқда.
Аҳоли статистикасининг ўрганиш объекти маълум худудда яшовчи одамлар йиғиндиси ҳисобланади. Хар қандай мамлакатнинг аҳолиси ўз таркиби бўйича бир хил эмас ва у вақт бўйича ўзгарувчан, шунинг учун аҳолининг яшаш қонуниятлари, унинг таркибий узгаришлари ва бошқалар аниқ шарт-шароитларни ҳисобга олган ҳолда ўрганилиши керак.
Аҳоли статистикасида кузатиш бирлиги кўпинча алоҳида одам, индивид ҳисобланади. Аммо битта оила ҳам бирлик бўлиши мумкин.
Аҳоли статистикасида кузатиш объекти бўлиб эса турли хил йиғиндилар: бутун аҳоли, аҳолинипг алоҳида гуруҳлари, мсҳнат ресурслари ва хакозолар бўлиши мумкин.
Ҳар қандай жойнинг аҳолиси йил давомида ўзгариб туради, шунинг учун умумий кўрсаткичларни ҳисоблаш учун статистикада аҳолининг йил мобайнидаги ҳарракати эътиборга олинади.
ДА = МА + ВИ-ВЯ
МА = ДА - ВЙ + ВЯ
Бунда: ДА - доимий ахоли сони;
МА - мавжуд аҳоли сони;
ВЙ - вақтинча йўқ бўлган аҳоли сони;
ВЯ - вақтинча яшаётган аҳоли сони.
Аҳолининг ўртача йиллик сони одатда оддий ўртача арифметик формула бўйича аниқланади. Бунда аҳолининг муайян давр бошидаги ва давр охиридаги сони кўрсаткичлари қўшилиб иккига бўлинади:

Аҳоли сони хақидаги маълумотлар бир иеча тенг оралиқли саналарга, масалан, ҳар бир ойнинг биринчи кунига нисбатан берилган бўлса, аҳолининг ўртача йиллик сони ўртача хронологик формула бўйича аниқланади:

Мамлакат аҳолиси унинг ҳудуд бўйича жойлашиши нуқтаи назаридаи шаҳар аҳолиси ва қишлоқ аҳолисига бўлинади. Шаҳар аҳолисига шаҳарларда ва шаҳар кўринишидаги посёлкаларда яшовчи, қишлоқ аҳолисига эса қишлоқ жойларида яшовчи барча шахслар киради.
Аҳоли статистикасида қуйидаги махсус коэффициентлар ҳам ҳисобланади:
а) аёлларнинг алоҳида ёшлари бўйича гуруҳлари учун туғилиш коэффициенти;
б ) К_{мах.туғ}=(Т*1000)/S_{15-49 ёш аёллар}
Бу ерда Т – туғилган болалар сони; - 15-49 ёшгача бўлган аёлларнинг ўртача йиллик сони;
в) вафот этиш коэффициенти;
г) табиий ўсиш коэффициенти;
д) никох кўрш ва ажралиш коэффициенти;
е) хаётийлик коэффициенти.
Аҳоли сони ўзгармасдан доимий бир хил бўлиб қолмайди. Аҳоли сони туғилиш, вафот этиш ҳисобига ўзгариб туради. Табиий ҳаракатни ифодаловчи кўрсаткичлар бу туғилиш, вафот этиш ва табиий ўсиш коэффициентларидир.