Taqri z talaba rahmidinova sevara

Kurs ishining ilmiy yangiligi. Ekologik ekspertiza muammolarining kompleks xarakteri obʼektining murakkab va fanlararo xususiyatlari ushbu fanining koʼplab iqtisodiy, tabiiy, texnika, huquqiy, ijtimoiy, geografik, tibbiy va boshqa fanlar bilan bogʼliq boʼlishini va ular bilan xar tomonlama oʼzaro aloqalarni rivojlantirishni taqazo etadi.Tabiat bilan jamiyat oʼrtasidagi oʼzaro aloqalarni ekologik ekspertiza fani nuqtai nazaridan oʼrganish ushbu muammoning ekologik, iqtisodiy, ijtimoiy-demografik, hududiy-geografik, tibbiy, shaxarsozlik, huquqiy, texnologik va boshqa koʼplab yoʼnalishlarini har tomonlama kompleks hisobga olishni taqazo etadi. Ekologik ekspertiza fani foydalanish iqtisodi fani kabi tabiiy va ijtimoiy fanlar tabiatdan tutashgan chegaralarda turadi. Shu sababdan turli fanlar sohalarining maʼlumotlaridan, materillaridan keng miqyosda foydalanish ekologik ekspertizaning gʼoyat murakkab muammolarini muvaffaqiyatli xal etishga imkon beradi.
Tadqiqotning ilmiy asosliligi: ekologik ekspertiza to'g'risidagi yangi qonun va qarorlar ijrosini ta'minlanishi.
ADABYOTLAR SHARxI

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning 2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-sonli Farmonlari, shuningdek 2017 yil 20 apreldagi “Oliy taʼlim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–2909-sonli qarorida belgilangan ustivor vazifalar mazmunidan kelib chiqqan holda tuzilgan bo‘lib, u zamonaviy talablar asosida qayta tayyorlash va malaka oshirish jarayonlarining mazmunini takomillashtirish hamda oliy taʼlim muassasalari pedagog kadrlarining kasbiy kompetentligini muntazam oshirib borishni maqsad qiladi.

Shu sababdan, Konstitutsiyaning 50-moddasida tabiatga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish, undan oqilona foydalanish, uni muhofaza etish lozimligi alohida belgilangan. Xuddi shunday munosabat O‘zbekiston davlati olib borayotgan ekologik siyosatda, atrof-muhitni muhofaza etishga bag‘ishlangan qonunlarda o‘z ifodasini topgan. Istiqlol yillarida davlatimiz tomonidan olib borilayotgan ekologik siyosat jahon hamjamiyati tomonidan eʼtirof etilmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.А.Karimov BMT sammiti ming yillik rivojlanish maqsadlariga bag‘ishlangan yalpi majlisida “ekologiyani muhofaza qilish va atrof-muhitni asrab-avaylash ayniqsa, hozirgi anomal tabiiy o‘zgarishlar sharoitida Ming yillik deklaratsiyasida belgilangan maqsadlarga erishishda katta ahamiyat kasb etadi”, deb taʼkidlab, ekologiya hozirgi zamonning keng miqyosdagi keskin ijtimoiy muammolaridan biri ekanligini, uni hal etish barcha xalqlarning manfaatlariga mos bo‘lib, sivilizatsiyaning hozirgi kuni va kelajagi ko‘p jihatdan ana shu muammoning hal qilinishiga bog‘liqligini alohida qayd etgan edi. Hurmatli konferentsiya ishtirokchilari! Bugungi kunda insoniyat oldida turgan, o‘z yechimini topishi shart bo‘lgan vazifalardan biri – bu bozor munosabatlarini, ijtimoiy siyosatni va ekologik munosabatlarni uyg‘unlashtirish masalasidir.
Hozirda tabiat obʼektlaridan foydalanishda shunday vositalarni topish, ularni qonunlarda belgilash, amaliyotga qo‘llash lozimki, bu bir tomondan, xo‘jalik faoliyati taraqqiyotini taʼmin etsin, ikkinchi tomondan esa, tabiatni muhofaza qilish munosabatlarini rivojlantirish va takomillashtirishga xizmat qilsin. Muammoni shunday tartibda hal etish kerakki, bunda birinchidan, tabiiy resurslardan foydalanishda ekologiyaning ham, iqtisodning ham manfaatlari hisobga olinsin; ikkinchidan, ularning uzviyligini taʼminlash mumkin bo‘lmasa, ustuvorlik ekologiyaga berilishi taʼminlansin. Shu nuqtai nazardan ekologiya qonunchiligining roli va ahamiyatini oshirishda bir qator tashkiliy-huquqiy ishlarni jadal amalga oshirish kerak bo‘ladi. Bu borada atrof tabiiy muhitni muhofaza qilishga bag‘ishlangan qonunlarni takomillashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki hozirgi ekologik tanazzul sharoitida tabiiy resurslarni muhofaza qilish bo‘yicha munosabatlarni aniq huquqiy tartibga solish atrof tabiiy muhitni muhofaza qilishning yagona muhim kafolati bo‘lishi mumkin.
Shu sababdan, tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risidagi qonunchilikni takomillashtirish xususida fikr yuritish, yangi qonunlarni yaratish kontseptsiyalari to‘g‘risida bosh qotirish masalasini orqaga tashlash, kechiktirish maʼlum maʼnoda ekologik muammolarni vujudga kelishiga sabab bo‘lishi, uni yanada chuqurlashtirishi mumkin. Аgar ekologik qonunlar ijrosini taxlil etadigan bo‘lsak, ularni ijrosi bo‘yicha sezilarli darajadagi oqsashni kuzatish mumkin. Bu baʼzan ekologik qonun hujjatlari talabini fuqarolar va yuridik shaxslar tomonidan buzilishi tarzida namoyon bo‘lmoqda. Masalan, 2013 yilning 9 oyi ichida Respublikamizda fauna va floradan foydalanish sohasida 5174 ta huquqbuzarlik sodir etilgan. Ushbu huquqbuzarlik uchun 326 mln. 900 ming so‘m jarima va 928 mln. 900 ming so‘m daʼvo jarimasi undirilgan. Ushbu holat tabiat va uning resurslariga bo‘lgan ehtiyojni yuqoriligini, bu esa o‘z navbatida, ekologik qonunlarni buzganlik uchun javobgarlik masalalarini takomillashtirish zaruriyatini ko‘rsatmoqda. Shuningdek, atrof muhitni muhofaza qilish bilan bog‘liq bo‘lgan munosabatlarni tartibga soluvchi qonunlar va qonunosti hujjatlari o‘rtasida tafovutlarning mavjudligi, qolaversa sohaga oid amaldagi qonun hujjatlarini amalga oshirish mexanizmining oqsayotganligi ko‘zga tashlanmoqda. Respublika Prezidenti 2010 yili 12 noyabrdagi “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasi” nomli maʼruzasida “Ekologik nazorat to‘g‘risida”gi qonun loyihasini ishlab chiqish va qabul qilish masalasiga to‘xtalib, unda atrofmuhitni himoya qilishni taʼminlash tizimida nodavlat notijorat tashkilotlarning roli va o‘rnini belgilashga eʼtibor qaratgan edi.
Taʼkidlash joizki, ekologiya sohasidagi milliy qonunchilik tizimini takomillashtirish yo‘nalishida pirovard natijalarga erishish uchun hozirgi zamon talablariga javob beradigan malakali yurist kadrlarni tayyorlash talab etiladi. Аynan shu kabi maqsadlar ko‘zlangan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013 yil 28 iyundagi “Yuridik kadrlarni tayyorlash tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–1990-son qaroriga muvofiq, Toshkent davlat yuridik instituti Toshkent davlat yuridik universitetiga aylantirildi, shu asosda yuridik taʼlim tizimining fundamental negizini tubdan qilish va yaxshilashning poydevori yaratildi. Shu o‘rinda o‘tkazilgan islohotlar natijasida Universitetimiz taʼlim tizimida dastlabki sifat o‘zgarishlariga erishdik. Xususan, taʼlimni amaliyot bilan bog‘lab olib borish, dars jarayonlarida ilg‘or pedagogik usullarni qo‘llash, zamonaviy texnika yordamida mashg‘ulotlarni olib borish, amaliyotchi mutaxasislarni darslarga jalb etish kabi tadbirlar shular jumlasidandir. Аyniqsa, o‘quv dasturlariga zamon talabidan kelib chiqib yangi, zamonaviy huquq sohalariga oid fanlarning kiritilishi, xususan “Energetika huquqi”, “Transchegaraviy suvlar va atrof muhit xalqaro huquqi” kabi fanlarni o‘quv jarayoniga joriy etilishi bu boradagi sayʼi harakatlarga misol bo‘la oladi.
XX asrning 20-30 yillarida akademik V.I.Vernadskiy Biosfera to'g’risidagi ta'limotni yaratib ekologiyani rivojlanishiga katta hissa qo'shdi. 30-50 yillarga kelib, ekosistema doirasida moddalar aylanishi va energiya oqimini o'rganish singari umumekologik muammolar ko'tarildi.
40-50 yillarda T.A.Rabotnov va 60-yillarda A.A.Uranov o'simliklarning populiyatsiyalari to'g’risidagi ta'limotga asos soladilar. Keyinchalik chet ellarda ham (ingliz olimi Dj.Xarper) shunga o'xshash ilmiy ishlar paydo bo'la boshladi. 50-yillarga kelib umumiy ekologiya fani shakllandi. Uning shakllanishi va rivojlanishiga gidrobiologiya sohasida erishilgan yutuqlar, quruqlikda yashaydigan hayvonlar va o'simliklar ekologiyasiga oid to'plangan ma'lumotlar, ekosistema yoki biogenotsenoz tushunchalarining ifodalanishi, ekologiyani o'rganishda matematik usullarning keng joriy etilishi va shu kabilar muhim ahamiyat kasb etdi.
Hozirgi zamon ekologiyasining xarakterli xususiyati butun biosferani qamrab oluvchi jarayonlarni tadqiq etishdir. Olimlar tomonidan odam va biosfera o'rtasidagi o'zaro munosabatlar (tasirlar) sinchiklab o'rganilmoqda.
Bu sohadagi xalqaro biologik dastur doirasida olib boriladigan ishlar 1964 yilda boshlandi. Uning asosiy maqsadi - Er sharining turli xil joylardagi ekosistemalarning mahsuldorligini o'rganish. Ekologiyaning asosiy vazifalaridan biri, bu odam yaratgan tabiiy va sun'iy sistemalarning tuzilishini ham funktsional asoslarini miqdoriy usullar yordamida batafsil o'rganishdan iborat. Individlarning joylashishini populyatsiyaning yoshi, jinsiy va ekologik tizimini o'rganish ham ekologiyaning vazifasidir. Bunda qishloq va o'rmon xo'jaligi zararkunandalari, kasallik qo’zg’atuvchi va tarqatuvchilar populyatsiyalari sonining o'zgarishiga alohida e'tibor berilishi lozim.
Markaziy Osiyo va O'zbekiston ekologiya fanini rivojlantirish sohosida bir qancha olimlar o'z xissasini qo'shganlar va o'z maktablarini shakllantirganlar.
1930 yillarda ekologiya yo'nalishlariga asoslangan Markaziy Osiyo maktabi hozirgi M.Ulug’bek nomidagi O'zbekiston Milliy Davlat Universiteti qoshida shakllandi. Maktab o'lkaning biologik jamoalarini, ularning tarkibiy qismlarini o'rganish bilan birga ekolog mutaxassislar tayyorlashda, ekologiyani rivojlantirishda ham ahamiyatga ega bo'ldi.
1930 yillarga kelib ekologik ilmiy izlanishlarning natijalari ilmiy asarlarda o'z aksini topa boshladi. Bularda faqat ma'lum joyning ekologik holati haqida gap bormay, balki ekologiya fanining asoslari biotsenologiya va fitotsenologiya kabi sohalari ham rivojlantirildi.
Markaziy Osiyo ekologlarining, ayniqsa, o'lkaning ayrim landshaftlarining ekologiyasini o'rganish, tizim, faolligi, dinamikasi va evolyutsiyasi, shuningdek, tabiiy resurslardan oqilona foydalanishning muammolari ishlab chiqildi. D.N.Kashkarov ishlarida landshaftning ayrim elementlari va ularning o'zaro borliqligi, birligi hamda modda va energiya almashinuvi, namlik, tuproq va biotik omillarning roli, antropogen omilining landshaftlarga ta'siri va boshqalarni ochib bergan.
P.A.Baranov va I.A.Raykovalar Pomir tog’larida cho'l biotsenozlarining kelib chiqishi, dinamikasi va evolyutsiyasida organizmlarning hayotida noqulay haroratning ahamiyati, madaniy biotsenozlarni yuqori tog’ sharoitida yaratish masalalari ishlab chiqildi. R.I.Abalin, E.P.Korovin, M.V.Kultiasov va I.I.Granitovlarning ekolog – fitotsenologik qarashlari ularning chop etgan bir qator ishlarida o'z aksini topgan. Markaziy Osiyodagi hayvonlar ekologiyasi yo'nalishlari bo'yicha kompleks ilmiy ishlar T.Z.Zohidov nomi bilan chambarchas borliq.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning 2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-sonli Farmonlari, shuningdek 2017 yil 20 apreldagi “Oliy taʼlim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–2909-sonli qarorida belgilangan ustivor vazifalar mazmunidan kelib chiqqan holda tuzilgan bo‘lib, u zamonaviy talablar asosida qayta tayyorlash va malaka oshirish jarayonlarining mazmunini takomillashtirish hamda oliy taʼlim muassasalari pedagog kadrlarining kasbiy kompetentligini muntazam oshirib borishni maqsad qiladi.

Shu sababdan, Konstitutsiyaning 50-moddasida tabiatga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish, undan oqilona foydalanish, uni muhofaza etish lozimligi alohida belgilangan. Xuddi shunday munosabat O‘zbekiston davlati olib borayotgan ekologik siyosatda, atrof-muhitni muhofaza etishga bag‘ishlangan qonunlarda o‘z ifodasini topgan. Istiqlol yillarida davlatimiz tomonidan olib borilayotgan ekologik siyosat jahon hamjamiyati tomonidan eʼtirof etilmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.А.Karimov BMT sammiti ming yillik rivojlanish maqsadlariga bag‘ishlangan yalpi majlisida “ekologiyani muhofaza qilish va atrof-muhitni asrab-avaylash ayniqsa, hozirgi anomal tabiiy o‘zgarishlar sharoitida Ming yillik deklaratsiyasida belgilangan maqsadlarga erishishda katta ahamiyat kasb etadi”, deb taʼkidlab, ekologiya hozirgi zamonning keng miqyosdagi keskin ijtimoiy muammolaridan biri ekanligini, uni hal etish barcha xalqlarning manfaatlariga mos bo‘lib, sivilizatsiyaning hozirgi kuni va kelajagi ko‘p jihatdan ana shu muammoning hal qilinishiga bog‘liqligini alohida qayd etgan edi. Hurmatli konferentsiya ishtirokchilari! Bugungi kunda insoniyat oldida turgan, o‘z yechimini topishi shart bo‘lgan vazifalardan biri – bu bozor munosabatlarini, ijtimoiy siyosatni va ekologik munosabatlarni uyg‘unlashtirish masalasidir.
Hozirda tabiat obʼektlaridan foydalanishda shunday vositalarni topish, ularni qonunlarda belgilash, amaliyotga qo‘llash lozimki, bu bir tomondan, xo‘jalik faoliyati taraqqiyotini taʼmin etsin, ikkinchi tomondan esa, tabiatni muhofaza qilish munosabatlarini rivojlantirish va takomillashtirishga xizmat qilsin. Muammoni shunday tartibda hal etish kerakki, bunda birinchidan, tabiiy resurslardan foydalanishda ekologiyaning ham, iqtisodning ham manfaatlari hisobga olinsin; ikkinchidan, ularning uzviyligini taʼminlash mumkin bo‘lmasa, ustuvorlik ekologiyaga berilishi taʼminlansin. Shu nuqtai nazardan ekologiya qonunchiligining roli va ahamiyatini oshirishda bir qator tashkiliy-huquqiy ishlarni jadal amalga oshirish kerak bo‘ladi. Bu borada atrof tabiiy muhitni muhofaza qilishga bag‘ishlangan qonunlarni takomillashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki hozirgi ekologik tanazzul sharoitida tabiiy resurslarni muhofaza qilish bo‘yicha munosabatlarni aniq huquqiy tartibga solish atrof tabiiy muhitni muhofaza qilishning yagona muhim kafolati bo‘lishi mumkin.
Shu sababdan, tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risidagi qonunchilikni takomillashtirish xususida fikr yuritish, yangi qonunlarni yaratish kontseptsiyalari to‘g‘risida bosh qotirish masalasini orqaga tashlash, kechiktirish maʼlum maʼnoda ekologik muammolarni vujudga kelishiga sabab bo‘lishi, uni yanada chuqurlashtirishi mumkin. Аgar ekologik qonunlar ijrosini taxlil etadigan bo‘lsak, ularni ijrosi bo‘yicha sezilarli darajadagi oqsashni kuzatish mumkin. Bu baʼzan ekologik qonun hujjatlari talabini fuqarolar va yuridik shaxslar tomonidan buzilishi tarzida namoyon bo‘lmoqda. Masalan, 2013 yilning 9 oyi ichida Respublikamizda fauna va floradan foydalanish sohasida 5174 ta huquqbuzarlik sodir etilgan. Ushbu huquqbuzarlik uchun 326 mln. 900 ming so‘m jarima va 928 mln. 900 ming so‘m daʼvo jarimasi undirilgan. Ushbu holat tabiat va uning resurslariga bo‘lgan ehtiyojni yuqoriligini, bu esa o‘z navbatida, ekologik qonunlarni buzganlik uchun javobgarlik masalalarini takomillashtirish zaruriyatini ko‘rsatmoqda. Shuningdek, atrof muhitni muhofaza qilish bilan bog‘liq bo‘lgan munosabatlarni tartibga soluvchi qonunlar va qonunosti hujjatlari o‘rtasida tafovutlarning mavjudligi, qolaversa sohaga oid amaldagi qonun hujjatlarini amalga oshirish mexanizmining oqsayotganligi ko‘zga tashlanmoqda. Respublika Prezidenti 2010 yili 12 noyabrdagi “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasi” nomli maʼruzasida “Ekologik nazorat to‘g‘risida”gi qonun loyihasini ishlab chiqish va qabul qilish masalasiga to‘xtalib, unda atrofmuhitni himoya qilishni taʼminlash tizimida nodavlat notijorat tashkilotlarning roli va o‘rnini belgilashga eʼtibor qaratgan edi.
Taʼkidlash joizki, ekologiya sohasidagi milliy qonunchilik tizimini takomillashtirish yo‘nalishida pirovard natijalarga erishish uchun hozirgi zamon talablariga javob beradigan malakali yurist kadrlarni tayyorlash talab etiladi. Аynan shu kabi maqsadlar ko‘zlangan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013 yil 28 iyundagi “Yuridik kadrlarni tayyorlash tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–1990-son qaroriga muvofiq,
T.Zohidov Qizilqum cho'llarining o'ziga xos hayot makoni ekanini, qumli, sho'rxok loyli va toshloq cho'llarini mustaqil biotoplar sifatida tavsiflab, ularni o'z navbatida mayda hududiy birliklar, ya'ni fatsiyalarga ajratib berdi.
mintaqalarida fitomeliorativ ishlarning rivojlanishiga asos solindi. Keyinchalik bu ishlar O.X.Hasanov, R.S.Vernik, T.Rahimova va boshqalar tomonidan davom ettirildi. Cho'l mintaqasi o'simliklarining biologik va fiziologik xususiyatlari Z.Sh.Shamsiddinov, I.Hamdamov, N.Salmanov, L.S.Taevskaya va shu kabi olimlar tomonidan o'rganilgan bo'lib, ularning asarlarida shuvoq, izen, komforosma, saksovul, tereskin va shu kabi cho'l o'simliklarining xususiyatlari turli xil tuproq sharoiti bilan chambarchas bog’ligi ochib berilgan.
O'zbekistonda hayvonlar ekologiyasini rivojlantirishda xissa qo'shgan olimlarga T.Z.Zohidov, A.M.Muhammadiev, V.V.Yaxontov, M.A.Sultanov, R.O.Olimjonovlarni kiritish mumkin. Ular o'zlari va shogirtlari bilan birgalikda bu sohaga bag’ishlangan yirik monografiyalar yaratganlar. Jumladan, bu sohada ma'lum bo'lgan V.V.Yaxontovning «Hasharotlar ekologiyasi» (1963), T.Z.Zohidovning «Qizilqum cho'lining biotsenozlari» (1971) kabi asarlarini keltirish mumkin. D.Kashkarov, A.Zokirov, A.Petrovlar Qarshi cho'lini chuqur o'rganish natijasida «Qarshi cho'lining umurtqali hayvonlari ekologiyasi» degan asarni chop ettirdilar. Bu asarda sut emizuvchi hayvonlarning tarkibi, tarqalishi, ekologiyasi va ulardan foydalanish yo'llari asoslab berildi.
Bir guruh zoolog olimlar: X.S.Solixboev, O.P.Bogdanov, T.N.Palenko, S.T.Gubaydulina, G.I.Ishunin, D.Yu.Kashkarov, N.Zokirovlarning ilmiy kuzatishlari asosida «Nurota tog’i umurtqali hayvonlari ekologiyai» (1970) nomli asar yaratildi.
1979 yillarda extiologiya va gidrobiologiya laboratoriyasi xodimlari A.M.Muhammadiev rahbarligida (A.Omonov, F.Zohidova, S.Hamroeva, D.Mansurova va boshqalar) O'zbekiston suv omborlari, ko'llarining biologik rejimi, ixtiofaunasining shakllanishi, suvning ifloslanishi, suv hayvonlari ekologiyasi va suv resurslaridan foydalanish bo'yicha ilmiy izlanishlar olib bordilar.