Таълимотлари ва тилшунос алломалар хакида маълумот берилади



Download 9,49 Mb.
Pdf ko'rish
bet65/125
Sana22.04.2022
Hajmi9,49 Mb.
#573317
1   ...   61   62   63   64   65   66   67   68   ...   125
Bog'liq
Umumiy tilshunoslik (Ravshanxo\'ja Rasulov)

Асосий чушунчалар:
1. Тил - имконият сифатида алока аралашув, фикр алмашув 
куроли.
2. Нутк - вокелик, жараён сифатида алока, фикр алмашув 
усули.
3. Систем тилшунослик - тилни система сифатида 
урганувчи тилшунослик.
4. Диалектика - карама-каршиликлар бирлиги ва кураши 
кону ни.
5. Система - узаро зарурий богланган кисмлардан иборат 
бутунлик.
6. Семиотика - белгилар назарияси хакидаги фан.
7. Коммуникация - алока.
Адабиётлар:
1. Я.В.Лоя. История лингвистических учений. - М., 1968.
2. Б.В.Косовский. Общее языкознание. - Минск, 1969.
3. С.Усмонов. 
Тил 
назариясининг 
баъзи 
бир 
масалалари.Узбек тили ва 
адабиёти, ж. 1970. №2.
4. В.М.Солнцев. Язык как системно-структурное образова­
ние. - М., 1971.
5. С.Усмонов. Умумий тилшунослик. - Т., 1972.
www.ziyouz.com kutubxonasi


6. Ф.де Соссюр. Труды по языкознанию. -М., 1977.
7. А.Т.Хроленко. Общее языкознание. - М., 1981.
8. Х-Неъматов. О.Бозоров. Тил ва нутк. - Т., 1993.
9. Х-Неъматов. Р.Расулов. Узбек тили систем лексикология­
си асослари. - Т., 1995.
10. Р.Расулов. Умумий тилшунослик. 1-кисм. (Тилшунослик 
тарихи). 
- Т., 
2005.
11. 
Р.Расулов. 
Умумий 
тилшунослик. 
2-кисм 
(Тилшуносликнинг назарий масалалари). - Т., 2006
12. SH.Rahmatullayev. Hozirgi adabiy o‘zbek tili. - Т., 2006.
13. Р.Расулов. Умумий тилшунослик. - Т., 2007.
www.ziyouz.com kutubxonasi


IV. СУБСТАНЦИЯ ВА Ф ОРМ А
Диалектик фалсафа уз конун ва категориялари билан 
объектив вокеликни илмий билиш жараёнида бирдан-бир 
методологик асос булиб хисобланади. Шунга кура деярли барча 
фанлар дилектиканинг конун ва категорияларига суянади, ун­
дан кувват олади, унга асосланади. Бу эса дунёни билиш жа- 
раёнининг объективлигини, хакконийлигини таъминлайди.
Диалектик категориялар объектив вокеликка - табиат ва жа­
миятга тегишли булган предмет, нарса, ходиса ва жараёнларни, 
улар 
харакатининг 
умумий 
конуниятларини, 
узаро 
алокадорлиги, тузилиши, ривожланиши, белги, хусусиятлари 
кабиларни акс эттиради. Демак, субстанция ва форма диалектик 
фалсафанинг энг фаол категорияларидан бири сифатида намоён 
булади.
Субстанция, яъни мохият кенг маънодаги предметларни -
предметларнинг энг мухим ички жихатларини, хусусиятлари­
ни, улар да содир булаётган жараёнларни кайд этади.
Субстанциянинг ажралмас зид жуфти булган форма, яъни 
шакл 
(ёки 
ходиса) 
предметларни 
-
предметларнинг 
куринишини, бевосита кузга ташланиб турган ташки томонини 
акс эттиради. Аниги, шакл (ходиса) муайян мохиятнинг муайян 
киёфасини, турли куринишларда таъсир килувчи, намоён 
булувчи ва шунга кура ажралиб турувчи жихатини ифодалайди.
Мохият ва шакл (ходиса) узаро боглик булиб, предметлар­
нинг ички ва ташки томонини характерлайди. Мохият - ички, 
яширин, шакл (ходиса) эса ташки, реалдир. У мохиятнинг мод­
дий куриниши, кобигидир.
Мохият ходисалардаги - бир турдаги предметлардаги уму­
мийлик булса (масалан, барча хикояларнинг, соатларнинг, 
каламларнинг мохияти битта, умумий), ходиса хусусийликдир, 
ягоналикдир (масалан, умумийлик булган мохият турлича 
шаклга, куринишга, хажмга эга булган ягонани, алохидани акс 
эттиради. Киёсланг: соат, калит, будут, су в)
Хрдиса динамикрок, узгарувчанрок, мохият эса статикрок, 
узгармасрок, доимийрокдир.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Фалсафий жихдтдан мохият ходисани белгилайди, унинг 
магзи, асоси булиб, у ходисани, предметни предмет килувчи, 
ижтимоий ахамиятга эгалигини таъминловчи хисобланади.
Шакл 
(ходиса) 
предметнинг 
мавжуд 
булиш 
усули, 
мохиятнинг элементларини бир бутунликка боглайдиган нарса- 
дир. Форма предметнинг борлигини, нима эканлигини курсатиб 
туради.
Мохият предметнинг белги ва хусусиятларида кузатилади. У 
предметнинг ички жихатдан кандайлигини ифодалайди.
Фалсафадаги мохият ва ходиса диалектикаси тилшуносликда
- тил ва нуткда, тил ва нутк бирликларида (элементларида) 
шакл ва мазмун муносабатида кузатилади, ифодаланади. Бино- 
барин, фалсафадаги мохият ва ходиса муносабати тил фактла- 
рида шакл ва мазмун муносабатининг фалсафий асоси - мето- 
дологик асоси булиб, айни муаммо тилшуносликда XIX 
асрнинг бошларида уртага ташланди.
Тил ва нутк муаммосидан бизга маълумки, ушбу ижтимоий- 
психик, ижтимоий - индивидуал ходисалар узаро богланган, 
узаро муносабатдаги жараёнлардир.Айтмокчимизки, тил ва 
нуткка хам шакл ва мазмун категорияси бевосита хос булиб, у 
лисоний ходисалар, бирликлар тахлилида, тадкикида фаол 
кулланилади.
Тилшуносликда - тил системасида шакл, одатда, лисоний 
бирликларнинг моддий томони, ташки - ифодаловчи товуш 
томони билан; мазмун эса тил бирликларининг ички томони, 
маъноси, ифодаланувчи томони билан богланади.
Тил ва нутк бирликларининг шакли ва мазмуни уртасидаги 
богланиш шартли - ижтимоий характерга эга булади. Чунки 
бундай богланишлар жамият томонидан тайёр холда олинади. 
Аникроги, жамият аъзолари тил бирликлари орасида кайд 
этилган богланишларни авлодлардан тайёр холда кабул килади, 
урганади. Уларни кандай холда олган булсалар, шундай холда 
ишлатади, куллайди, акс холда жамият уни кабул килмайди ва 
унга тушунмайди. Киёсланг: (и) харфини «и» сифатида 
талаффуз этиш, (-) бу белгини - айриш аломати, буни (х) 
купайтириш белгиси, ушбу ракамларни (1, 10, 100, 1000,
www.ziyouz.com kutubxonasi


1000000) бир, ун, юз, минг, бир миллион деб тушуниш 
вактидаги шакл ва мазмун богланиши ижтимоий (шартли) 
богланиш 
хисобланади. 
Демак, 
бундай 
богланишлар, 
муносабатлар жамият томонидан - авлодлардан шу холда 
кабул 
килинган. 
Шунга 
кура жамият 
аъзолари 
ушбу 
богланишлар ни, алокаларни шу холатда олади, урганади ва 
куллайди. Демак, кейинги авлод уларни кандай кабул килган 
булсалар, худди шундай ишлатади, акс холда уни кабул 
килмайди хам, тушунмайди хам.1 Шундай богланиш диалектик 
богланиш, муносабат булиб, у ижтимоий (шартли) богланиш 
сифатида мавжуддир.
Тил системасида тил ва нутк, тил ва нутк бирликлари шакл 
ва мазмун муносабатига кура алохида мухим ахамият касб 
этади.
Тил ва нутк бирликлари булган товуш, фонема, морфема, 
лексема, суз, суз бирикмаси, гап, матн ва бошкалар заруран 
шакл ва мазмун муносабатини узида ташийди, акс эттиради.
Муайян бирлик булган товуш - фонема шакл ва мазмун 
нуктаи назаридан бошкаларидан фаркли узига хосликка эга, 
яъни товуш - нутк товушлари, фонемалар алохида, айрим -
айрим олинганда шакл (форма) була олмайди.2 Айтмокчимизки, 
сузларнинг ташки томонини, шаклини хосил килувчи алохида -
алохида товушлар узича, якка холда тилнинг факат материали, 
моддий бирлиги, материяси хисобланади.3 Айни вактда, 
таъкидлаш лозимки, тил системасида товуш томон мухимлиги, 
асосийлиги билан ажралиб туради. Чунки товуш булмаса 
муайян бирлик, масалан, суз (суз шакли) мавжуд булмайди, 
«яратилмайди». Суз узининг товуш асоси туфайли нуткда 
ижтимоий ахамиятга эга булади. Товуш сузни тингловчи учун 
моддий ходисага, «борликка», вокеликка айлантиради.4
1 Кар:Х-Неъматов, Р.Расулов. Уша асар, 31-бет.
2 Нутк товушлари айрим холда тилнинг-лисоний бирликларнинг шакли (формаси) 
булмаса хам психикада- хотирадаги товуш образларига нисбатан шаклдир 
(формадир).
3 Кар: С.Усмонов. Уша асар, 154-бет.
4 Кар:С.Усмонов. Уша асар, 155-бет.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Тил (нутк) бирлиги булган сузда - лексемада эса шакл ва 
мазмун муносабати товушга нисбатан бошкача - мукаммал, 
аник, тулик ифодаланади. Суз (лексема) шаклга хдм, мазмунга 
хам - хар икки жихатга эга булган лисоний бирликлар - тил ва 
нутк бирликлари сифатида муайян микросистемани хосил 
килади. Демак, суз-лексема шакл ва мазмундан иборат 
белгидир, бирликдир.
Систем тилшуносликда лексеманинг (тил бирлигининг) 
шакл томони (ташки-моддий томони) номема, лексеманинг 
мазмун томони (маъноси, сигнификата, ички томони) эса 
семема терминлари билан аталади.1
Хуллас, 
суз-лексема 
муайян 
мазмуннинг, 
маънонинг, 
семеманинг шакли, формасидир. Шунингдек, морфемалар (узак 
ва аффикслар) хдм муайян маънони, мазмунни ифодалаш 
шакли (формаси) хисобланади. Бунда узак морфема лексик 
маънонинг, 
аффикс 
морфема эса грамматик маънонинг 
формаси, ифодаловчиси булиб келади. Демак, морфемалар хам 
шакл ва мазмун муносабатини узида ташийди.
Нутк бирликлари булган суз бирикмаси, ran ва матнлар хам 
шакл ва мазмун муносабатини узида мукаммал акс эттиришига 
кура фикр ифодалашда - фикр алмашиш жараёнида фаол 
бирликлар хисобланади.
Демак, муайян маъно, тушунча ифодаловчи тил (нутк) 
бирликларининг моддий-товуш томони шаклни (формани) 
х,осил 
килса, 
муайян 
маъно, 
тушунчалар 
тил 
(нутк) 
бирликларининг мазмунини, шаклнинг (форманинг) ички 
томонини, мохиятини ташкил килади.
М устахкам лаш учун саволлар:
1. Субстанция нима?
2. Форма нима?
3. Тилда (нуткда) шакл (форма) нимани англатади?
4. Тилда (нуткда) мазмун (мохият, субстанция) нимани 
англатади?
5. Тил ва нутк бирликларига шакл ва мазмун хосми?
www.ziyouz.com kutubxonasi


1. Субстанция - мохият.
2. Форма - шакл.
3. Шакл - лисоний бирликларнинг товуш (ташки) томони.
4. Мазмун - лисоний бирликларнинг маъно (ички) томони.
Адабиётлар:
1. Н.И.Кондаков. Логический словарь. - М., 1971.
2. С.Усмонов. Умумий тилшунослик. - Т., 1972.
3. Философиядан кискача лугат. - Т., 1973.
4. Х..Неъматов, Р.Расулов. Узбек тили систем лексикологияси 
асослари. - Т., 1995.
www.ziyouz.com kutubxonasi


V. СИСТЕМ А ВА СТРУКТУРА
Назарий тилшуносликнинг мухим ва мураккаб муаммолари- 
дан булган система хамда структура муносабатида система бу­
тунлик - бир бутун, яхлит объект сифатида кабул килинади. 
Структура эса системанинг - бутунликнинг таркибий кисми 
булган, системани система килувчи бир-бири билан зарурий 
богланган элементлар, булакларнинг узаро богланиш тартиби, 
чизмаси сифатида вокеланади. Бошкача айтганда, система эле- 
ментлардан - кисмлардан, булаклардан иборат бутунлик булса, 
структура узаро богликлик, ички алока-тузилиш, курилиш де- 
макдир. Структура системани - бир бутун объектни ташкил 
килган элементлар, кисмлар орасидаги ички алока, муносабат- 
лардир. Аниги, система - бутунлик, структура- кисмлилик. 
Система - умумийлик, структура - хусусийлик. Система эле­
ментлар алокасининг, богликлигининг тугалланган нуктаси, ях- 
литлиги. Структура - элементлар алокасининг бошлангич 
нуктаси, уларнинг дастлабки катор ички богланиши, муносаба­
ти. Система синтетик, структура аналитик тушунчалардир.
Система элементлари орасидаги муносабатларнинг жами 
унинг - системанинг структурасини хосил килади.
Демак, система ва структура терминлари синоним тущунча- 
лар булмай, хар бири узига хос хусусиятларига, жихатларига 
кура узаро фаркланади, нисбий мустакил хисобланади. Система 
ва структура узаро диалектик боглик булган фалсафий катего- 
риядир.
Ситема ва структура муносабатида бир бутун объект ва шу 
объектнинг тузилишини таъминловчи, унинг таркиби (атрибу­
та) булган элементлар, кисмлар аник, объектив намоён булади. 
Шунга кура хар бир система унда элементлар, кисмлар мав- 
жудлигига ва ажралишига кура алохида хисобланади.
Аниги, алохидалик хар кандай системанинг энг мухим 
хусусиятидир.1
Киёсланг, 

Download 9,49 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   61   62   63   64   65   66   67   68   ...   125




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish