|
Ekspert tizimlarini ishlab chiqish vositalari
Ekspert tizimlari (ES)-
bu ma'lum mutaxassislik sohasidagi noto‘g‘ri
rasmiylashtirilgan va yarim tuzilgan muammolarni echish uchun mo‘ljallangan
sun’iy intellekt tizimlari (aqlli tizimlar), ularga o‘rnatilgan ekspert-ekspertlarning
bilimlari asosida. Hozirgi vaqtda ES har xil turdagi inson faoliyatiga kiritilmoqda,
bu erda aniq matematik usul va modellardan foydalanish qiyin yoki hatto
imkonsizdir. Bunga quyidagilar kiradi: tibbiyot, o‘qitish, qiyin vaziyatlarda qaror
qabul qilish va boshqarish, biznesning turli ilovalari va boshqalar.
ESning asosiy komponentlari- ma’lumotlar bazalari (DB) va bilimlar (KB),
echim topish, tushuntirish, bilimlarni to‘plash va to‘plash, o‘qitish va foydalanuvchi
bilan o‘zaro aloqani tashkil etish bloklari. Ma’lumotlar bazasi, ma’lumotlar bazasi
va echimlarni qidirish bloki ESning asosini tashkil qiladi.
ESni loyihalash uchun turli xil vositalar qo‘llaniladi: universal dasturlash tillari,
sun’iy intellekt tillari, instrumental tizimlar va muhitlar va qobiq tizimlari. Qobiq
tizimlari- bu ekspert bilimlarini rasmiylashtirishning (avtomatlashtirishning) eng
oddiy vositasi bo‘lib, ular vositachilarning bilim muhandisi yoki dasturchi sifatida
ishtirokini deyarli talab qilmaydi. Ma’lumot muhandisi faqat mutaxassisga
muammoli sohasiga eng mos keladigan qobiqni tanlashda yordam beradi.
Ekspert tizimlarini bajarishning uchta asosiy turi mavjud:
1. Alohida dasturlar ko‘rinishida bajariladigan, ba'zi algoritmik tillarda
bajariladigan ekspert tizimlari, ularning bilimlar bazasi shu dasturning to‘g‘ridan-
to‘g‘ri qismi. Qoida tariqasida, bunday tizimlar bitta sobit mavzudagi muammolarni
hal qilishga mo‘ljallangan. Bunday tizimlarni qurishda ham an'anaviy protsessual
tillar PASCAL, C va boshqalar, ham sun’iy intellektning maxsus LISP, PROLOG
tillari ishlatiladi.
2. Ekspert tizimlarining chig‘anoqlari- bu ma'lum bir sohalar uchun bilimlarni
ifodalash vositalariga ega bo‘lgan dasturiy mahsulot. Foydalanuvchining vazifasi
to‘g‘ridan-to‘g‘ri
dasturlashda
emas,
balki
qobiq
tomonidan
berilgan
196
imkoniyatlardan foydalanib bilimlarni rasmiylashtirish va kiritishda. Bu
tizimlarning nochorligi, mavjud bo‘lgan barcha fan sohalarini bitta tizim bilan
qamrab olishning imkonsizligi deb hisoblash mumkin. Masalan, INTEREXPERT,
RS +, VP-Expert.
3. Ekspert tizim generatorlari- bu ko‘rib chiqilayotgan mavzularga qarab, u
yoki bu bilim namoyishiga qaratilgan qobiqlarni olish uchun mo‘ljallangan kuchli
dasturiy mahsulotlar. Bunday turlarga misollar KEE, ART va hk.
EXSYS va GURU tizimlari deduktiv ishlab chiqarish tizimlari bo‘lib, GURU
tizimi (uning zamonaviy versiyasida, ish stantsiyalariga yo‘naltirilgan), asosan,
qo‘llaniladigan ESning turli xil dizayn rejimlarini qo‘llab-quvvatlaydigan va
noaniqlik omilini qayta ishlash uchun etarlicha ishlab chiqilgan vositalarga ega
bo‘lgan muhitdir. Bu tizim foydalanuvchilarning turli sinflariga qaratilgan bo‘lib,
ularning sun’iy intellekt va dasturlash sohasidagi tayyorgarligiga qarab, zamonaviy
DBMS va elektron jadvallar, statistik ma’lumotlarni yig‘ish vositalari va boshqalar
bilan ishlab chiqilgan interfeysga ega. Tizim nazorat ostida bo‘lgan turli hisoblash
platformalarida ishlashi mumkin. turli xil operatsion tizimlar, shuningdek tarmoq
konfiguratsiyasini qo‘llab-quvvatlaydi.
Exsys ekspert tizimi- har qanday fan sohasidagi bilimlar bazasini ishlab chiqish
uchun ishlatilishi mumkin bo‘lgan aqlli tizim. Bunda bilim ishlab chiqarish qoidalari
ko‘rinishida taqdim etiladi. Tizim dasturni tuzatish va sinovdan o‘tkazish, bilim va
ma’lumotlarni o‘zgartirish uchun tahrir qilish vositalarini o‘z ichiga oladi.
Hozirgi vaqtda eng keng tarqalgan ekspert tizimlari va ularning qobiqlari
ro‘yxatida quyidagi nomlarni ajratish mumkin:
INSIGT, LOGIAN, NEXPERT, RULE MASTER, KDS, PICON,
KNOWLEDGE CRAFT, KESII, S1, TIMM va boshqalar.
Ekspert tizimini yaratish imkoniyatini baholash mumkin bo‘lgan mezonlar
sifatida quyidagilarni ta'kidlash kerak.
1.
Shubhasiz, ramziy fikrlash zarurati, masalan, Fourier konvertatsiyalari,
integratsiyasi, algebraik tenglamalar tizimlarini echish va hokazolarni hisoblash
uchun ekspert tizimini ishlab chiqishning ma’nosi yo‘q.
197
2.
Tanlangan masalalar bo‘yicha vakolatli mutaxassislarning mavjudligi, ular
ESni yaratishda hamkorlik qilishga rozi.
3.
Ko‘rsatilgan muammo etarlicha muhim va shoshilinch bo‘lishi kerak. Bu
yuqori malakani talab qiladigan muammolar yoki oddiy, lekin ko‘p vaqt talab
qiladigan takroriy tekshiruvlar bo‘lishi mumkin. Kamdan-kam uchraydigan va
oddiy mohir odam hal qila oladigan muammolarni hal qilishga vaqt sarflashdan
foyda yo‘q.
4.
Bu hal qilinadigan vazifalar doirasini aniq cheklash kerak. Ya’ni
muammoning vakolatli echimi uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarning "kombinatsion
portlashi" ni oldini olish uchun mavzu doirasi "tor" tanlangan.
5.
Belgilangan vazifalarni qanday hal qilish, qanday faktlardan foydalanish
kerakligi va xulosa chiqarishning umumiy qoidalari borasida mutaxassislarning
fikrlarining izchilligiga ehtiyoj bor. Aks holda, bilimlar bazasini bir kishining
tajribasidan tashqarida kengaytirish va bir necha sohalar bo‘yicha ekspert bilimlarini
birlashtirish mumkin emas.
6.
Tanlangan fan sohasidagi ekspert tizimining ishlashini tekshirish uchun
dastlabki ma’lumotlar etarli bo‘lishi kerak, shunda ishlab chiquvchilar uning ma'lum
darajadagi ishlashiga erishish mumkinligiga ishonch hosil qilishlari mumkin.
7.
Tizimni bosqichma-bosqich qurish mumkin bo‘lishi kerak. Ma’lumotlar
bazasini kengaytirish va sozlash oson bo‘lishi kerak, chunki qoidalar ko‘pincha
yangi faktlar paydo bo‘lishi bilan o‘zgaradi.
ESdan foydalanish qiymati quyidagi jihatlarda namoyon bo‘ladi:
a) Ekspert bilimlarini yig‘ish, operativ takomillashtirish, kodlash va tarqatish.
b) Inson imkoniyatlaridan ko‘ra murakkabroq va bir necha sohalarda ekspert
bilimini talab qiladigan muammolarni samarali hal etish.
c) Jamoaning eng himoyasiz qiymatini- jamoaviy xotirani saqlashda.
Ma’lumotlar bazasini yaratish keng imkoniyatlarni ochib beradi, bu
kompyuterlarga xos bo‘lgan benuqsonlik va puxtalik va ekspert bilimlarining sintezi
tufayli. Agar bilimlar bazasi bir nechta fanlar bo‘yicha ma’lumotlarni birlashtirsa,
unda bilimning bunday "birlashuvi" qo‘shimcha qiymatga ega bo‘ladi.
198
Ekspert tizimi eng yuqori malakali mutaxassislarning lavozimga ko‘tarilishi,
o‘limi, boshqa ishga o‘tishi yoki nafaqaga chiqishi natijasida yo‘qolishi bilan bog‘liq
bo‘lgan bilimlarni saqlab qolish muammosini hal qiladi, shuningdek, o‘z o‘rnini
egallaydiganlarga bilimlarni osonlikcha taqdim etadi. ketgan mutaxassislar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
