Таълим вазирлиги



Download 177 Kb.
bet1/9
Sana16.03.2022
Hajmi177 Kb.
#494972
  1   2   3   4   5   6   7   8   9
Bog'liq
nazariya




УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА УРТА МАХСУС
ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ


МОЛИЯ - ИКТИСОД
факультети

ТОШКЕНТ МОЛИЯ ИНСТИТУТИ
Молия” кафедраси
Молия назариялари”
Тузувчи: О. Комолов
Тошкент 2015

Молия назариялари


Режа:


  1. Хорижий иктисодчиларнинг молияга оид назариялари

  2. Россиялик иктисодчиларнинг молиявий назариялари

1. Хорижий иктисодчиларнинг молияга оид назариялари
Жамият тараккиётининг турли боскичларида марказлаштирилган ва
марказлаштирилмаган пул фондларининг шакллантирилиши, таксимланиши
ва фойдаланилишига оид иктисодий муносабатларни урганган молия фани
иктисодчи-олимлар томонидан амалга оширилган тадкикотлар таъсирида
шаклланди. Улар томонидан яратилган молиявий назариялар жамиятнинг
хакикий эхтиёжлари томонидан текширилди хамда агар улар давлат ва ахоли
учун амалий тавсияларга эга булган ва ходисаларнинг хакикий мохиятини
узида акс эттирган булса, фан сифатида эътироф этилди. Шу муносабаб
билан молия сохасида илмий билимларни шакллантиришга ёрдам берадиган
молиянинг турли назарияларини урганиш мухим ахамият касб этади.
Иктисодчи-олимлар томонидан молияга оид ишлаб чикилган назарий
карашлар молиявий конунчилик ва давлат фискал сиёсатининг асосида ётади.
Хорижий иктисодчилар молияга оид назарияларининг биринчи гурухи
сиёсий иктисод мумтозларининг концепциялари билан изохланади.
Капиталистик тараккиётнинг дастлабки боскичидаёк барча иктисодий
назарияларда молиявий концепциялар алохида уринга эга булган. Давлат
харажатлари, соликлар, кредит ва бюджетнинг иктисодиётга таъсири
масалалари сиёсий иктисод классиклари (Буюк Британияда - У.Петти,
А.Смит ва Д.Рикардо, Францияда - П.Баугильбер) томонидан тадкик
килинган.
Молия фанининг асосчиси А.Смит (1723-1790 йиллар) узининг
“Халклар бойлигининг табиати ва сабаблари тугрисида тадкикот” деб
номланган фундаментал асарида давлат молиясининг мохияти тугрисида
айрим гояларни ишлаб чикдики, улар мехнатнинг унумли ва унумсизлиги
тугрисидаги таълимотга (бу таълимот А.Смитники) асосланган эди. Унинг
аниклашича, бевосита капиталга алмаштириладиган мехнат унумли, унумсиз
мехнат эса даромадга, яъни иш хаки ва фойдага алмаштириладиган
мехнатдир. Ана шу назарий карашлардан келиб чикка холда А.Смит (ва
ундан сунг Д.Рикардо) молиявий категорияларга (давлатнинг даромадлари ва
харажатларига) тавсифнома берган. У соликлар хисобидан олинган давлат
даромадлари барчасининг ёки деярли барчасининг унумсиз сарфланишини
исботлаган. Шунинг учун хам давлат харажатлари капиталнинг
жамгарилиши ва миллий даромаднинг усиши имкониятларини кискартиради.
Ана шундан унинг соликларга нисбатан салбий муносабати келиб чиккан.
А.Смит яратилган кийматни унумсиз сарфлайдиган ва шу муносабат билан
ишлаб чикариш кучларининг ривожланишига тусик булувчи давлатнинг
харажатларини кискартириш керак, деган хулосага келади.
А.Смит давлат харажатлари сиёсатини танкид килган булса-да, улар
маълум бир кисми булишининг зарурлигини эътироф этган. Чунки ана шу
кисм ишлаб чикаришнинг умумий шарт-шароитларини химоя килишга
каратилган булади. Унинг назариясида соликлар назариясига катта урин
берилган. У соликка тортишни максадга мувофик равишда ташкил
килишнинг куйидаги турт асосий принципларини ифодалаган:

  • соликлар уларни туловчиларнинг салохиятига ва кучига мувофик
    туланиши керак;

  • соликларнинг микдори ва уларни тулаш муддатлари аник белгиланган
    булмоги лозим;

  • соликларни ундирилиш вакти солик туловчи учун кулай булмоги
    зарур;

  • соликларни ундиришда уларни ундириш харажатларининг
    минималлигини таъминламок керак.

Тарихий жихатдан бу принциплар тугилиб келаётган буржуазиянинг
эхтиёжларини акс эттирган ва феодал жамиятнинг асосий социал гурухлари
булган булган задагонлар хамда рухонийларга, феодал давлатнинг соликлар
буйича бошбошдоклигига карши йуналтирилган (каратилган) эди. А.Смит
томонидан ишлаб чикилган юкоридаги принциплар, тулик булмаса-да,
буржуа давлатлари томонидан солик ислохотларини утказишда
фойдаланилган.
Соликларнинг турли куринишларини (эгри (билвосита) соликлар, иш
хаки хисобидан ундириладиган соликлар ва бошкалар) тахлил кила туриб,
А.Смит жамиятнинг иктисодий тараккиёти нуктаи-назаридан уларга бахо
берган. Истеъмол товарларига нисбатан урнатилган эгри (билвосита)
соликлар улар бахосининг ошишига олиб келган. Бунинг натижасида ишлаб
чикариш харажатлари усган ва охир-окибатда эса, уларни сотиш камайган ва
истеъмол килиш кискарган. Иш хакидан олинадиган соликни бахолаб, у бу
соликни иктисодиёт учун хонавайронлик келтирувчи деб хисоблаган. Чунки
ишчи даромадининг соликка тортилиши тадбиркор аванслаштирилган
капиталининг ошишига ёки бозор талабига салбий таъсир курсатувчи ишчи
кучи сотиб олиш кобилиятининг пасайишига олиб келади.
Шундай килиб, А.Смитнинг солик концепцияси ягона максадга -
капиталнинг жамгарилишини рагбатлантириш ва ишлаб чикариш
кучларининг ривожланишини тезлаштиришга каратилган эди.
Асосан, худди шундай карашларни Д.Рикардо (1772-1823 йиллар) хам
узининг “Сиёсий иктисод ва соликка тортишнинг бошланиши” асарида
химоя килган. Мехнатнинг киймат назариясидан келиб чиккан холда у барча
соликлар сузсиз равишда ё капиталга, ёки даромадга таъсир курсатади, деб
хисоблаган. Агар соликлар капиталдан ундирилса, унумли мехнатни
саклашга мулжалланган фонд кискаради. Соликлар даромаддан олинганда
эса, капиталнинг жамгарилиши кискаради ёки солик туловчининг истеъмоли
камаяди. Биринчи эхтиёж предметларидан олинадиган соликлар улар
бахосининг усишига сабаб булиб, улар истеъмол киладиган товарларнинг
микдорига нисбатан юкорирок булган пропорцияларда истеъмолчининг
гарданига юкланади. Д.Рикардонинг фикрича, товарлар ва иш хакидан
ундириладиган хар кандай соликлар, бир хил даражада булмаса-да, иш
хакининг ошишига ва фойданинг камайишига олиб келади.
Юкорида баён килинганларни инобатга олган холда у “соликлар буюк
зулмдир”, деган хулосага келган. Соликка тортишнинг усиши ёки хукумат
харажатларининг ортиши билан халкнинг истеъмоли пасаяди ва бу нарса,
охир окибатда, ишлаб чикаришда уз аксини топади. Шунинг учун хам
хукуматнинг вазифаси капиталнинг жамгарилишини рагбатлантиришдир.
Мамлакатнинг келгуси ишлаб чикаришини кискартирмаслик учун хукумат
фойдани соликка тортмаслиги керак.
Классик буржуа сиёсий иктисоди (А.Смит, Д.Рикардо ва уларнинг
издошлари) давлат харажатлари ва соликларга нисбатан расмий иктисодий
сиёсатнинг концепциясини, куп жихатдан, аниклаб берган эди. ХУШ асрнинг
охири ва Х1Х асрнинг бошларида илгор мамлакатларнинг молиявий сиёсати,
янги синф - буржуазиянинг манфаатларини ифода этиб, мамлакатнинг
хужалик хаётига давлатнинг аралашмаслиги принципини эълон килга эди.
Бунинг окибатида давлат харажатлари ва фойдани соликка тортиш бироз
кискарди.
Х1Х асрда ишлаб чикаришнинг юкори суръатларда ривожланиши
мехнат ва капитал уртасидаги зиддиятларнинг кескинлашувига олиб келди.
Худди шу даврнинг узида турли социал гурухларнинг манфаатларини
хисобга олган холда уз сиёсатини узгартиришга хукуматни чакирувчи
иктисодчиларнинг товушлари эшитила бошланди.
Инглиз олими Ж.С.Милль (1806-1873 йиллар) мамлакатда социал
кескинлашувни юмшатиш максадида даромадларни таксимлаш сохасида
узгартиришлар киритиш таклифи билан майдонга чикди. Бойликни нисбатан
текисрок (тенгрок) таксимлаш учун у томонидан окилона солик тизимининг
янги принциплари ишлаб чикилди. Х,аёт кечириш учун зарур саналган
даромадга тенг булган даромадларни соликка тортишда соликка
тортилмайдиган минимумни жорий этиш гояси айнан унга тегишлидир.
Ж.С.Милль “хизматларнинг солик назарияси”ни ишлаб чикдики, унга
мувофик равишда хар бир шахс давлатдан олинадиган куллаб-кувватлашлар
учун уз даромадларининг бир кисмини давлатга бериши керак. У соликлар ва
давлат харажатлари уртасида богликдикни урнатиб, соликларни давлат
харажатлари билан узвий равишда боглаган.
Бу холатлар кейинрок швед иктисодчилари К.Виксель ва Э.Линдаль
томонидан янада ривожлантирилди. Бизнинг давримизда эса бу назария
америкалик иктисодчи-олим П.Самуэльсон карашларининг шаклланишига уз
таъсирини курсатди ва у соликларнинг усиши давлат хизматларига булган
эхтиёжнинг усиши билан кузатилиши керак, деб хисоблади.
Швейцариялик иктисодчи Ж.Сисмонди (1773-1842 йиллар)
ривожланган давлатларнинг молиявий сиёсатини танкид килиб, майда товар
хужаликларини химоя килган. Унинг чикишлари, асосан, протекционизм
сиёсатига (масалан, донни импорт килиш буйича инглиз юкори божхона
божлари) карши каратилган булиб, бундай сиёсатни у миллатга зиён
етказувчи сиёсат деб хдсоблади. Ишлаб чикариш кучларининг ривожланиши
учун тегишли шароитни яратиш борасидаги протекционизм сиёсатининг
ижобий томонларини кура олмасдан, мамлакат иктисодиётида узлуксиз
равишда катта роль уйнаб бораётган усиб борувчи йирик капиталнинг
ахамиятини у етарлича бахолай олмади.

Download 177 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish