Таълим вазирлиги

4-§. Мажбурият предмети 
Қадимги Рим қулдорчилик давлатида мажбуриятнинг мазмунини муайян 
ҳаракатларни амалга ошириш билан боғлаганлар. 
Улар кўпчилик ҳолларда мол —мулкни (ашёни) тошнириш, ишни 
бажариш, хизмат кўрсатиш, пул тўлаш ва ҳакозолар, ёки муайян 
ҳаракатларни амалга оширишдан ўзини сақлаб туришга тушунилган. 
Рим ҳуқуқшунослари кўпчилик ҳолатларда мажбуриятнинг мазмунини 
ва предметини бир маънода тушунганлар. Лекин мажбурият предмети ўз 
мазмунидан фарқ қилган. Мажбурият предметини аниқлашда, ашёларнинг, 
яъни мажбурият объектининг жинсий аломатларга эга бўлганлигидан ва 

---

индивидуал аниқ бўлган характерли хусусиятга боғлиқлигидан келиб чиққан. 
Жинсий аломатларга эга бўлган ашёларга сариёғ, вино, ғалла, қанд ва 
бошқа ашёлар киритилиб, уларнинг йўқотиб кетиши мажбуриятни 
бажаришдан озод этмайди, яъни улар ўз табиатига кўра шартномалар асосида 
тўлдирилиши ёки ўз ҳолатага келтирилиши мумкин деб ҳисоблаганлар. 
Индивидуал, аниқ бўлган хусусиятларга эга бўлган ашёларнинг 
йўқолиши, синиши ёки дастлабки ҳолатини ўзида сақлаб қолаолмаганлига, 
яъни уларни алмаштириш мумкин бўлмаган, ҳатто янги асосда тузилган 
шартномаларга биноан ҳам, мажбуриятларнинг бажарилиши айнан 
шартномада кўрсатилган асосда амалга оширишлиги мумкин бўлган 
муносабатлардан келиб чиққан. 
Мажбуриятларнинг предметини фақат мажбуриятларни бажариш 
вақтидагина 
аниқлаганлар. 
Индивидуал 
хусусиятга 
эга 
бўлган 
мажбуриятларни натурал ҳолатда бажариш мумкин бўлмаган. 
Мажбурият ҳуқуқий муносабатларининг предмети сифатида пуллар кўп 
қўлланилиб, айниқса қарздордан кредиторнинг талаб қилиб олиш ҳуқуқи 
билан боғлиқ бўлган. 
Пул мажбурият предмети сифатида кенг қўлланилиб, мажбуриятии 
бажариш учун алмаштириладиган эквивалент ва зарарларни қоплаш воситаси 
сифатида қўлланилган, 
Энг қадимги пул сифатида Римликлар ҳайвонларни тан олишган. 
Кейинчалик оғирлиги билан ўлчанадиган мис ишлатилган. Ҳатто битимлар 
тузиш албатта тарозибон вг\ симобчаси (таёқчасини) ни ушлаб турган даллол 
иштир1, амалга оширилган. 
Товар, ашёлардан фойдаланганлик учун, ҳамда пул қар ўз вақтида тўлай 
олмаганлиги учун процент (фоиз) лар тўла^^**Н Ҳатто шартномаларни ўз 
вақтида бажара олмаганлиги Лг'<*и бажаришни кечиктирганлиги учун 
фоизлар тўлаттири ^ ^Қ1 Фоизларни тўлаш табақалар асосида, яъни юқори 
манса, '<»н. шахс 4 фоиз асосида, савдогар — 8 фоиз, денгиз билан бс^Хор 
бўлган қарзлар бўйича 6 фоиз миқдорида, умуман олинад^ ^Иқ фоиз 
қўйилган капиталдан ошиб кетмаслиги лозизУ].'1''»!! (Ульпиан) ва йиллик 
фоиз 12 фоиздан ошмаслиги кўрсатилг,., 1Чц 
Мажбуриятларда «кауза» деганда хилма-тушунчаларнинг мавжудлигини 
эътиборга олиб, мажбу(1чИд ҳуқуқий муносабатларига киришиш учун лозим 
бўлган мол к|Чт асосга ҳамда ва унга эришиш учун, яъни мажбури), ^1|й 
бажаришдан келиб чиқадиган мақсадга тушунилган. "Чц 
Саиза (Кауза) сўзи лотин тилидан олинган бўлиб «саг-, ёки шунга 
ўхшаш муносабатнинг келиб чиқишига тушунилга^^» 
Мажбуриятларда — «Кауза» субъектив мотив бў^ мажбуриятнинг 
мазмунини аниқлайдиган ҳамда мажбури!,''^, киришишдан қандай, моддий 
манфаатдорлик келиб чиқ», ''''> билан боғлиқ муносабатларга тушунилади. . 
!|И 
Кауза — қонуний бўлиши лозим, яъни унда бо|, шахсларнинг эркини, 
ирода ва манфаатини, ҳуқуқларк, *'<< чегараламаслик лозим. ''и 
Мажбуриятларни тузиш учун, энг аввало, тарафлари(, ўзаро розилиги 

---

талаб қилинган. Тарафларнинг розил^,'1' славянларда қўлни —қўлга бериш, 
бошни қимирлатиш, жим,,'1 ризолик аломати сифатида, ҳатто қадимдан 
қолган анъана^" ҳаракатлар орқали ҳам амалга оширилган. '** 
Лекин Рим фуқаролик ҳуқуқий муносабатларининг яй., ривожланиши ва 
такомиллаштирилишининг натижасида бИ]„^ юридик муносабат ёки юридик 
ҳужжат орқали бу келишуь^' расмийлаштириш зарурияти келиб чиққан. Ана 
шу юридик а»,*1 сопнепзиз (келишув) яъни тарафларнинг ҳуқуқий асосда, " 
эркларини ифода этган ҳолда расмийлаштириш и^ кззага келди ва шундай 
қилиб мажбуриятларнинг янги консенсусуал мажбуриятлар вужудга келди.