Таълим вазирлиги

3-§. Мажбурият муносабатларининг вужудга келиш асослари 
Қадимги Рим давлатининг қонунларида мажбурият ҳуқуқининг 
ривожланишига муҳим эътиборни қаратганлар. Айниқса, товар —пул 
муносабатларининг янада тараққий этиши натижасида мажбуриятлар 
ўзининг илгариги расмиятчилигини йўқотиб, бир томонламаликдан икки 
томонламаликка айланган, унда иштирок этувчи субъектлар ҳам ҳуқуққа ҳам 
мажбуриятга эга бўлганлар. 
Рим фуқаролик ҳуқуқи мажбуриятларнинг вужудга келиш асосларини 
икки қисмга бўлганлар. Айниқса, юрист Гай мажбуриятларни контрактлар 
асосида вужудга келишини, ҳамда деликтларлан (ҳуқуқни бузишдан) келиб 

---

чиқадиган мажбуриятларга бўлган. 
Мажбуриятларни келТириб чиқарадиган муҳим юридик асослардан бири 
контракт (яъни «шартнома» деб аталган) бўлиб ҳисобланган. Айниқса 
шартномалар институтининг ривожланиши, такомиллашишига синфий) 
даври ривожланишида К Шартномалар фуқаролик ҳуқуқининг марказиГ 
бири булиб, улар доимо даъволар орқали ҳимОЯ рим юристлари 
мажбуриятларни бошқГ чиқишини ҳам исботлаб берганлар. Масала 
квазиделиктлар асосида, яъни шартном^ мажбуриятларни бузишга ўхшаш 
асоедГв^Са^ ҲамАа ҳам тушуниб етганлар. вУжудга келгавдигини 
Деликтлар-ҳуқуқни бузишдан, мулкка ,ЛЛЯп еки қонун ТОМонидан ман 
э^лган^осабатГа^311111^ ошириш асосида келиб чиққан. мУноса5атларни 
амалга 
Деликтлар хақида қадимга Рим ҳукукининг ривожланиш даврларида ҳам 
тасаввур^^ мажбуриятлар бажарилмаган тақдирдажар^^ ундириш, умуман 
фуқаролик ™£ий ^Гвг^ Р 0ЛИш ва мавжуд эканлигини эъшроф ?^б Г 
бГарЛИКлаРининг қоидаларини мажбурият ҳуқуқий муносабатла^ Ж^ 
Улардан ташқари, шартаомалар ва ^ биридан яна бир фарқини, яъни 
шартном™ ^ чиқадиган мажбуриятлар мерос ~^?а м^ КеЛИб ушазилиши, 
деликтдар асосида вужуда ^ эса бундаи ваколатга эга бўлмаган^клар 
Рим юристлари мажбурият шар^омалар хамда Деликтлар\асосед? 
ташқари бу муносабатлар шаРтаомТ тақдирда ҳам вужудга келгашшкларини 
ту^^ РаН Уларни юридик фактлар, пактлар ҳара^аТ^! 6ТГанлаР-натижасида 
ҳам келиб чиқишини тасаввур ^ ҲОАИ 
Ҳатго юрист Гай мажбуриятларни асосларни турларга бўлишдан воз 
4ганЖ ха Юстиниан Дигестларига биноан Гай мажбуриятГпк™ келишини 4 
та асосга бўлган Улао кй^л, Р у^а бўлган: У Р ҚУИИАагилардан иборат 
1. Контрактлар асосида-(ех соШгасШ)' 
2. Деликтлар (ҳуқу^ни бузиш) асосида,' (ех 
3. дуа51 ех соп1гас1и - кошрактларга 
Г^ ИС*° ~ АеЛИ™ Ь Л аирТ^офес^Тил И асосда мажбурият ҳуқуқий^ 
муно^дГрини келишини қатьий равишда исботлаб бер^? биринчи марохаба 
Наполеон фуқароляк Т ифодасини топди, кейинчалик эса барча буржуа 
давлатларига тарқалиб, ҳозирги вақтга қадар тўлиқ қўлланиб келинмоқда.