|
1-§. Мажбурият тушунчаси
Қадимги Рим қулдорчилик ҳуқуқида мажбурият ҳуқуқи институтй
марказий институт бўлиб ҳисобланган ва энг кўп тузиладиган
шартномаларни тартибга солиши билан энг асосий ўринлардан бирини
эгаллаган.
Рим ҳуқуқида қулдорчилик давлатининг ижтимоий — иқтисодий ва
сиёсий
ривожланиши
босқичида,
айниқса
фуқаролик
ҳуқуқий
муносабатларининг янада такомиллашиб бориши натижасида мажбурият
тушунчасининг тўлиқ маъноси вужудга келди.
Рим юристлари томонидан ишлаб чиқилган Институциялар ва
Дигестларда «мажбурият» деганда, кредитор ва қарздор ўртасидаги ҳуқуқий
алоқалар тушунилиб, бунга асосан бир шахс қарздор иккинчи шахс кредитор
фойдасига муайян ҳаракатларни қилиш, бирор эквивалентни бериш ёки
ундан фойдаланиш имкониятини яратиб беришга тушунилган.
Дастлаб XII Жадвал қонунларида таъкидланган «ҳуқуқий алоқалар»
тушунчаси кейинчалик «жисмоний алоқалар» ибораси билан ҳам бойитилган.
Рим ҳуқуқшунослари мажбурият тушунчасини аниқлашда, мажбурйят
бу шахслар ўртасидаги ҳуқуқий алоқалардан иборатдир, деб тан олиб, унга
асосан давлатимиз қонунларига биноан, бирон —бир ҳаракатларни
бажаришимиз мажбурийдир, деган тушунчадан ҳам келиб чнққанлар.
Ўзининг асарлари, қолдирган ҳуқуқий мероси билан машҳур юрист
сифатида жахонда из қолдирган Павел мажбуриятнинг моҳиятини
қуйидагича таърифлайди:
«Мажбуриятнинг моҳияти бирон- яъни ёки МажбУРИят М беришига
тушунилган». имконият
Бу ифодани қуйидагича таърифлаш «бирон-бир нарсани «бериш»
деганда, мажбуриятда курсатилган предметаи Об2^1 ни ёки субъектига
утказишига тушунилган ва бу ^^ МажбУРИят булиб ^исобланган. °У Қоида
Мажбурий
Иисинчи ҳаракати «қилиш» деб ггахунилиб к -«ишни бажариш,
хизматлар кўрсатиш экви«я^ У °УЗ маъноси бериш ёки пулларни тўлаш>>
кХ му^осабахлГрниТ ^6 КеЛИб
Учинчи ҳараката «имконият яратиб бепшт Қ&МРаб олган-этшп»
ифодаси бўлиб, мажбуриятда катаат муаиян ҳаракатни содир этишдан тўхтаб
™ш £Г Шахс™ билан таъминлаш каби ҳаракатларни амалг^ Ош2, ^* база
ошириш учун бирор ашёни таедим этишдир Ириш ек« амалга
Албатга, бу тушунчалар Рим давлатинииг иқтисодии ривожланиши
билан доимий пГ «жтимоий-мазмунан тўлдирилиб, такомиллашиб борган Р
ИШДа Ўзгариб,
Кеиинчалик эса, Рим юристлаои мя^к муносабатларибиртаРафДа.«талаб
қиАиш 3?ГИЯТ *™У*>™ шахснинг ҳаракати, иккинчи тарафда эсГ^? ^
булган мажбурията ётганлигини эътироф этганлап 2 <<ба*ариш>, мажбурият
муносабатларида қатаашувчГ ва ШуНГа ҚаРаб оширувчи шахсларни
«қарздор» ва «к ^™
Улар мажбурият тушунчасннн Қилиб, шу муносабатда қатнашувчи с
шахснинг мажбуриятга киришганидан к!йш ^, УЛИб ЮРган занжир (арқон)
боғланганлигини билдириб эн^ ^ бўйнига мустақил холатда юришига йўл
Қўйшшайди»> ХГиГ <<03°А м тушунчани ҳам ишлатганлар. Аеган ифодааи
ёки
«Талаб қилиш ҳуқуқи» бу қатьий шахсий хДп„ булиб, купинча ишончга
асосланган Ҳарака^рни хРам ^ ЭГа олган, чунки «кредо» сўзининг ўзи ҳам
ТишоНам У' ИЧИГа маънони англаттан, Рим юристлари мажбшт АеГан
ифодалар экан, улар «қаерда кредитор ва қарздоп ^™7^011™ Қандай
мажбуриятаинг бўлиши № ^К""08- *еч келганлар. с Аеган хулосага Тал15ин
Қадимги Рим ҳуқуқи мажбуриятни доимо кредитор ва қарздор билан
боғлаб, улар ўртасидаги мавжуд бўлган бу ҳуқуқий муносабатни ашёвий ва
шахсий даъволар асосида ўрганганлар.
Бу бўлинишлар, яъни ашёга бўлган ҳуқуқ ва талаб қилшц ҳуқуқи доимо
ашёвий ҳуқуқий ҳамда мажбурият ҳуқуқий нормалари билан тартибга
солиниб, ашёвий даъволарга ҳамда шахсий даъволарга бўлинган.
Ашёвий даъволар деганда, мутлоқ муносабатлар эътиборга олиниб,
уларни мулк ҳуқуқининг субъектига тааллуқли бўлган ашёнинг ёки
сервитутнинг бошқа шахсларга ўтиб кетганлигини талаб қилиб олиш учун
берилган даъво деб тушунилган. Бу даъвонинг предмети ашёвий
ҳуқуқлардан, объектлардан иборат бўлган.
Шахсий даъволар нисбий муносабатлар бўлиб, мулк ҳуқуқининг эгаси
томонидан тузилган шартномага мувофиқ, иккинчи тарафдан мажбуриятни
бажариш учун муайян ҳаракатни амалга оширишни ёки бирор бир
эквивалентни беришни (ўтказишни) талаб қиладиган муносабатларга
тушунилган ва бу даъво фақат қарздорга қўлланилган.
Машхур юрист Павел мажбуриятларни тахлил қилиши натижасида, у
мажбуриятнинг мазмунини тўлиқ асосда ёритиб беришга муваффақ бўлган.
Мажбурият
тушунчасининг
мазмунини
—аниқлашда,
қарздор
томонидан «бермоқ», «қилмоқ» ва «тақдим этаоқ» деган ҳаракатларни амалга
оширилиши мажбурий бўлган. Мана шу учта ифода, тушунча ёки элементлар
мажбурият тушунчасининг мазмунини очиб берган.
Do'stlaringiz bilan baham: |
