Та’lim vazirligi toshkent moliya instituti magistratura bo’limi qo’lyozma huquqida udk: baydillayev sanjar abdumumin o’G’LI

-rasm. Investitsiya loyihalari samaradorligiga ta’sir etuvchi risklarni
baholash va boshqarish uslubiyoti⁶
Undan samarali foydalanish esa quyidagilarga imkon beradi: mumkin bo’lgan yo’qotishlar (risk) bahosini aniqlash; mumkin bo’lgan yo’qotishlar variantlarini solishtirish va baholash; mumkin bo’lgan yo’qotishlarni bartaraf etish bo’yicha korxona imkoniyatlarini baholash; mumkin bo’lgan yo’qotishlar bahosini korxona resurslari va imkoniyatlari bilan hamda qabul qilinadigan qarorlar natijalari bilan qiyoslash.
Mazkur chora-tadbirlarni amaliyotga samarali joriy etilishi investitsiya loyihalarida yuzaga keluvchi risklarni kompleks baholashga yondashuvlarni tizimlashtirish va ularni samarali boshqarish hamda pasaytirish bo’yicha ilmiy asoslangan qarorlar qabul qilishga imkon beradi.
Investitsiya loyihalari samaradorligiga ta’sir etuvchi risklarni baholash va hisoblash muammosi alohida mustaqil ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etib, boshqaruvchilarning nazariy va amaliy bilimlarining yondashuvlarini talab etadi. Riskni baholash o’zida maxsus iqtisodiy, xo’jalik faoliyatini tahlil qilish uchun chuqur bilimni, analitik yondashuv va boshqalarni talab qiladi. Korxona menejerining bu sohadagi asosiy vazifasi xavf-xatarning oldini olish uchun shunday faoliyat variantini tanlay ola bilishi kerakki, u eng katta optimal foyda keltirsin. Agar xavf-xatar oldini olishning ilojisi bo’lmasa, uning natijasida paydo bo’ladigan asoratlarni kamaytirish yo’llarini topa olishi kerak.
Umuman olganda, investitsiya loyihalari samaradorligiga ta’sir etadigan har qanday risklar, foydani oshishiga, pasayishiga yoki yo’qotilishiga olib keladi. Shuning uchun ham riskni baholash va uning salbiy oqibatlarini kamaytirish bo’yicha qilinadigan harajatlar har doim o’zini oqlaydi.
Investitsiya loyihalarida qo’shimcha harajatlar yoki daromadlarning pasayishi bilan bog’liq bo’lgan zararlar darajasini aniqlashda ko’proq noma’lum bo’lgan omillarni tahmin qilgan holda aniqlash kerak. Shuning uchun risklarni baholashda menejerlarning tayyorgarlik darajasi, tajribasi va intellectual salohiyati g’oyat muhim ahamiyat kasb etadi.
Bunda risklarni baholash risklarni tahlil qilishning barcha jarayonlarini, riskni paydo bo’lish manbalarini identifikatsiyalashni, risk omillarining paydo bo’lish manbalari va oqibatlari ko’lamini aniqlash va har birining roliga baho berish lozim.
Investitsiya loyihasini ishlab chiqishda risklarni aniqlash va baholashning quydagi usullarining qoʻllanilishi loyihaning samarali va yuqori foyda bilan faoliyat koʻrsatishini aniqlash va unga qaratilgan chora-tadbirlarning qabul qilinishiga imkon beradi.
Investitsiya loyihalariga ta’sir etuvchi risklarni samarali boshqarish uchun uni kompleks baholashning quyidagi texnologiyasiga amal qilish maqsadga muvofiqdir: risk darajasini tavsiflovchi ma’lumotlarni olish va tahlil qilish; aniqlangan risklarni tasniflash va identifikatsiyalash; risklarni sifat jihatdan baholash; risklarni miqdor jihatdan baholash; taxminiy qarorlar qabul qilish; salbiy omillarni tahlil qilish; risk darajasini kamaytirish yoki riskdan ogohlantirish bo’yicha tadbirlar ishlab chiqish; keltirilgan zararni qoplashning maksimal imkoniyatlari bo’yicha qarorlar qabul qilish; yakuniy qarorlar qabul qilish.
Investitsiya risklarni tahlil qilishda asosan:
1. Statistik
2. Dinamik(analitik) usullardan iboratdir.
Statistik usullarga quyidagilar kiradi:
-qoplash muddati;
-foydaning hisob normasi.
Dinamik usullarga quyidagi 5 ta koʻrsatkich kiradi:
-sof joriy qiymat;
-rentabellik indeksi;
-foydaning ichki me’yori;
-diskontlashtirilgan qoplash muddati;
-modifikatsiya qilingan foydaning ichki me’yori.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, investitsiya risklarni baholashning quyidagi tasnifini keltirish mumkin:

Investitsiya risklarni baholash uslubi

Kombinatsiyalashgan

Ekspert

Statistik

Dispersiya, Variasiya, kvadiratik chetlanish, zararsizlik nuqtasi va boshqalar

Ekspert usuli, statistik usul, dinamik (diskontlash), qarorlar daraxti hamda Monte-Karlo usullarning birlashgani

Ekspertning malaka darajasi, tajribasiga asoslanadi