Ҳаво-буғ аралашмасидаги эритувчи буғларини адсорбцион рекуперация қурилмаларида конденсатлаш. Эритувчини рекуперациялашнинг адсорбцион усули айрим қаттиқ, ғовакли моддаларни (адсорбентларни) нормал ҳароратда оғир углеводородларни танлаб ютиши ва қиздирилганда уларни чиқариб юборишига асосланган.
Газ заррачаларини қаттиқ модда юзасига шимилишини таъминлайдиган адсорбцион куч табиатига оид турли қарашлар мавжуд. Физик назариялардан қуюқ қатлам назарияси кенг тарқалган. Бу назарияга кўра қаттиқ материал юзасидаги атомларнинг адсорбцияланадиган молекулалар билан ўзаро таъсирлашуви молекуляр илашиш кучига асосланади. Адсорбент тўлиқ тўйинган вақтда унинг юзасидаги заррачалар орасида мувозанат юзага келади, яъни вақт бирлигида қанча заррача ютилса, шунча заррача юзадан чиқиб кетади. Адсорбцияланган модда миқдори адсорбент ва адсорбцияланадиган модда хоссаларига ва ҳароратга боғлиқ. Адсорбент ёки ютувчи модда сифатида солиштирма ютиш юзаси катта бўлган қаттиқ моддалар ишлатилади. Бу мақсадда кўпроқ активланган кўмир ишлатилиб, унинг солиштирма актив юзаси 1 г массада 600-1700 м2 ни ташкил этади.
Саноатда қўзғалмас қатламли адсорбентга эга бўлган даврий адсорбциялаш усули кенг қўлланилмоқда.
“Олье” экстракция линиясида икки босқичли рекуперациялаш қурилмаси ишлатилади. Бунда босқичма-босқич икки усулдан фойдаланилади:
ҳаво-буғ аралашмасини ўта совитиш йўли билан эритувчи буғларини ушлаб қолиш;
Биринчи босқичда эритувчи буғларини ушлаб қолиш учун ҳаво-буғ
аралашмаси пуркагичли конденсатордан ўтказилади, у ерда ҳарорати -15-200С бўлган кальций хлорид эритмаси билан бевосита контактда бўлиб, конденсатланади ёки юза орқали совитувчи конденсаторда совитувчи эритма орқали конденсатланади.
Пуркагичли конденсатор (8.9-расм) вертикал цилиндр (4), пастки сферик таглик (8) ва юқориги олинадиган қопқоқ(1)дан ташкил топган. Конденсатор ичига оралиқ тўсиқ (5) ўрнатилган бўлиб, унга Рашиг керамик ҳалқаси жойлаштирилган.
Конденсаторнинг юқори қисмида ҳалқали барботёр (3) бўлиб, унинг ёрдамида совитувчи намокоб конденсаторнинг бутун кўндаланг кесими бўйлаб тақсимланади. Ҳаво-буғ аралашмаси патрубка (9) орқали киради ва пастдан юқорига қараб ҳаракатланади. Унга қарши оқимда совитувчи намакоб оқиб тушади. Намакоб билан бевосита тўқнашган вақтда тўғридан-тўғри конденсатцияланиш натижасида буғнинг асосий миқдори конденсатланади. Намакоб ва бензин аралашмаси патрубка (7) орқали конденсатордан чиқиб кетади.
Оз миқдорда эритувчи буғларига эга бўлган ҳаво-буғ аралашмаси патрубка (11) орқали вакуум-насосга сўриб олинади. Тўр (10) ва тўсқич (2) намакобни вакуум-насос (12)га ўтиб кетишининг олдини олади.
Аппаратдан чиқиб кетишдан олдин ҳаво-буғ аралашмаси иккинчи босқич тугал ишлов бериш ва максимал даражада эритувчи буғларини ушлаб қолиш мақсадида адсорбцион қурилмадан ўтказилади.
Қурилма қомплектига активланган кўмирли иккита адсорбер, калорифер, вентиллятор ва юзали конденсатор киради.
Қурилманинг технологик жараёнлари учга бўлинади: ютиш (адсорбция), ютилган эритувчини ажратиш ва регенерациялаш (нам ва 1000Сгача қиздирилган актив кўмирни ютувчанлик хоссасини тиклаш).
Адсорбер – сферик таглик ва сферик қопқоқга эга бўлган цилиндрик пўлат аппаратдир. Адсорбер ичида тагликдан 500 мм баландликда тешикли оралиқ тўсиқ ўрнатилган бўлиб, унга активланган кўмир жойланади.
Кўмир адсорберда 3,5 м3 жойни эгаллайди. Кўмирни адсорбердан чиқариб олиш учун унинг пастки қисмидаги ён юзасида люк мавжуд. Кўмир юзаси устида очиқ буғ ҳайдайдиган ҳалқали барбатёр бўлиб, у кўмирга ютилган эритувчини даврий равишда ҳайдаш учун хизмат қилади.
Активланган кўмир қатлами орқали ўтаётган ҳаво-буғ аралашмаси эритувчи буғларидан ҳоли бўлади ва амалда ҳаво эритувчидан тозаланган ҳолда атмосферага чиқиб кетади. Ҳаво-буғ аралашмасининг ҳаракати вентилятор ва буғ эжектори ёрдамида ҳосил қилинадиган адсорбцион қурилмаларидан “Олье” қурилмасининг фарқи, адсорберида мажбурий оқим қўлланилмайди.
Ишлаётган адсорбердаги кўмирнинг ютиш хоссаси пасайгандан кейин ҳаво-буғ аралашмасининг оқими бошқа тайёр адсорберга юборилади.
Эритувчи буғларига тўйинган активланган кўмирга ҳаво-буғ аралашмаси оқимига қарама-қарши оқимда берилаётган, 105-1100С ҳароратли сув буғи билан ишлов берилади.
Адсорберни буғлаш вақтида сув буғи ўзи билан бирга эритувчи буғларини ҳам олиб чиқиб кетади ва конденсаторда совитувчи сув ҳисобига конденсатланади. Адсорбер ишлаётган вақтда эритувчининг бир қисми шу ерда конденсатланади ва гидравлик тўсиқ орқали узлуксиз равишда суважраткичга чиқиб кетади.
Эритувчини ажратиб олиш учун буғлаш жараёнида активланган кўмир намланади ва қизийди. Буғлашдан кейин кўмирнинг адсорбциялаш хоссасини тиклаш учун унга калорифер орқали вентилятордан ҳайдалаётган иссиқ ҳаво берилади. Қуритишдан кейин айни шу вентилятор ёрдамида активланган кўмирни совитиш учун ҳаво ҳайдалади.
Адсорберни диаметри 2200 мм ва баландлиги 2500 мм га тенг.
Суюқ мойли абсорбентлардан фойдаланиб ҳаво-буғ аралашмасидаги эритувчи буғларини рекуперациялаш. Ҳаво-буғ аралашмасидаги барча углеводород компонентларини суюқ ютувчилар ёрдамида ушлаб қолиш мумкин. Абсорбцион усул билан ҳаво-буғ аралашмасидаги эритувчи буғларини ажратиб олиш асосида, уларни буғ билан кимёвий таъсирлашмайдиган суюқ минерал углеводородларда эриши ётади.
Абсорбентлар етарли даражада юқори ютиш хусусиятига эга бўлиши, ишлаш жараёнида барқарор бўлиши, десорбцияланганда осон регенерацияланиши, аппаратни емирмаслиги; ўзидаги енгил учувчан моддалари билан айланма эритувчини ифлослаб, ёғ сифатини пасайтирмаслиги лозим.
Абсорбентни кўп йўқотилиш хавфи ва ўсимлик ёғини ифлосланишини олдини олиш мақсадида мойли адсорбциялаш схемаларида молекуляр массаси 280-300 бўлган адсорбентлар қўлланилади.
Абсорбция жараёнини технологик расмийлаштириш учун қайтар жараён – десорбциялаш параметрларини билиш лозим.
Ёғ экстракциялаш заводларида нефт маҳсулотларидан бўлган адсорбентлар вазелин ва урчуқ мойлари кенг қўлланилади. Улар ишлатишга ва тўлиқ ҳайдашга қулай ҳисобланади.
Минерал ютувчи мой мицелласидаги эритувчини десорбцияси 130-1500С оралиғида содир бўлади.
Абсорбциялашда абсорбцияланган моддалар миқдори фазаларни ажратувчи юзага пропорционалдир. Суюқлик ва газсимон муҳит орасидаги контактни суюқлик пуркалиб юзасида юпқа плёнкаси бор насадкали колонна орқали ўтказиш билан ёки газни суюқлик сочилиб турган муҳит орқали ўтказиш билан ҳосил қилинади.
