Таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

Таянч иборалар: Бошқарувда меҳнат муҳити, маъмурий биноларнинг жойлашишига қўйиладиган талаблар, хизмат хонасининг тузилиши, шахсий иш жойи, хизмат хоналарига талаблар, меъёрий ҳужжат тушунчаси


Назорат учун саволлар

1. 
   Маъмурий ходимларнинг иш жойларини ташкил қилиш этиш хусусиятлари нималардан иборат?
   
2. 
   Хизмат хонаси мебелларига қандай талаблар мавжуд?
   
3. 
   Иш жойини ташкил қилиш нимадан иборат?
   
4. 
   Маъмурий менежментда фойдаланиладиган техник ва ахборот алмашув воситаларига нималар киради?
   
5. 
   Маъмурий менежментда меъёрий ҳуқуқий ҳужжатлар қандай аҳамиятга эга?
   

14-БОБ. МАъМУРИЙ БОШҚАРУВ ХОДИМИНИНГ ЛИДЕРЛИК САЛОҲИЯТИНИ ОШИРИШ


14.1. Лидерлик тушунчаси ва унинг мазмунига бўлган турли ёндашувлар
14.2. Лидерлик назарияларининг асосий мазмуни

3. 
   Ташкилот бошқарув тизимида раҳбарнинг лидерлик сифатларини ошириш масалалари
   
4. 
   Раҳбарнинг лидерлик кўникмаларини ривожлантириш йўналишлари
   

14.1. Лидерлик тушунчаси ва унинг мазмунига бўлган турли ёндашувлар
Ходимларнинг ҳатти-ҳаракатларига таъсир этишда маъмурий ходимнинг лидерлик ҳусусиятларига эга бўлиши муҳим аҳамиятга эга. Маъмурий менежментда лидерлик ҳақида сўз юритишда олдин лидерлик атамасининг моҳиятини аниқлаш зарур. Лидер атамаси кўпинча сиёсий лидерлар, миллий етакчилар, диний раҳнамолар, яъни мураккаб вазиятларда тарихни ўзгартира олган, ўз орқасидан оммани эргаштирган ҳолда уларни ғояларга ишонтира олган шахсларга нисбатан қўлланилади¹. Лидерлик қадимдан инсониятни этиборини тортиб келган тушунча ҳисобланади. ХХ асрнинг бошларигача сиёсий лидерлар бўйича тадқиқот олиб борилган. Н. Макиавеллининг XVI асрда ёзилган машҳур “Ҳукмдор”² асари ҳам лидерлик ва ҳукумронликка бағишланган. Ҳозирги пайтда ҳам менежментнинг назариётчилари Макиавеллининг ғояларини тижорат ташкилотларидаги ҳокимиятнинг намоён булиши ва лидерлик жараёнларини тушунтиришда қўллайди.
Лидерликни тадқиқот қилиш бир неча босқичларни ўтган. Биринчи босқич олимлари самарали лидер эга бўлиши лозим бўлган ҳусусиятларни аниқлашга уринишлари билан тавсифланади. Бироқ бу назария амалиётда етарли натижалар бермади. Тадқиқотлар кўрсатишича, бир хил муваффақиятга эришган лидерлар турли ҳусусиятлари билан ажралиб турган. Бундан ташқари лидерлик ҳусусиятларининг рўйхати жуда узун бўлиб, амалда ҳеч бир инсон бу ҳусусиятларга тўлиқ эга бўлиши мумкин эмас.
Ташкилотда лидерлар катта ҳокимиятга эга бўладилар. Ҳокимиятга куч, ёлғон ишлатиб ёки тасодифан эришиш мумкин бўлса-да, ҳокимият ҳар доим ҳам лидерликка олиб келмайди. Лекин, аксинча, лидерлик ҳокимиятга эришиш воситасидир. Европа анъаналарига кўра ҳокимият табиатини тадқиқот қилиш Н.Макиавелли ва унинг машҳур “Ҳукмдор” асари билан боғлиқ. Макиавелли ҳокимият, айниқса, бир ҳолатдан иккинчисига ўтишда муҳим аҳамиятга эга, чунки бунда инсон тафаккури ҳам қайта шаклланади деб ҳисоблаган. Бу жараёнлар қаршиликни юзага келтиради, бу қаршиликни енгиш учун эса ҳокимият зарур.
Лидерлик - куч ишлаштишга асосланмаган ҳокимият ҳисобланади. Лидерлар қаердан вужудга келишини ҳеч ким билмайди, лекин ташкилотда лидерлар юзага келиши билан ишлар юришиб кетади³. Ҳозирги пайтда лидерлик бизнеснинг асосий ташкил этувчиларидан бири эканлигига шубҳа йўқ⁴.
Сифатини бошқариш тизимларида ҳам лидерлик тизимнинг асосий юритувчи механизмини сифатида қаратилади. Сифат менежментига оид адабиётларда⁵ ҳам лидерлик ташкилот тизимининг барча компонентлари учун зарурлиги таъкидланади.
Лидерлик – бизнесдаги муваффақият калити бўлиб, барча инновацион ўзгаришларни амалга оширишда юқори раҳбариятдан лидерлик сифатлари талаб этилади. Лидерлик ташкилот фаолиятини юритувчи куч, глобал қўламдаги рақобатбардошликни таъминловчи восита бўлишига қарамай⁶, менежментда лидерлик салоҳиятидан тўлиқ фойдаланилмай келинмоқда. Фақат айрим компаниялар, ҳусусан баъзи япониялик компаниялар бу кўрсаткичга яқинлашган.
У. Деминг лидерликни сифат фалсафасининг 14 элементидан бири сифатида таърифлаб, «ташкилотда лидерликни жорий этиш» деб атайди⁷. Лидерлик назарияларидан маълумки, у гуруҳлар ва командалар билан ишлашнинг ажралмас бўлаги ҳисобланади. М. Мескон ва муаллифлар гуруҳи лидерликни ташкилотнинг ички омиллар гуруҳига, “одамлар” кичик тизимига киритган⁸
Шундай қилиб лидерлик фалсафа, менежмент тизими ва жойлардаги иш жараёнида учрайдиган тушунча ҳисобланади. Умумий ҳолда лидерлик барча тизимлар билан ишлади ва барча жараёнларда инсонлар билан муносабатларни амалга оширишда қўлланилади⁹.
Лидерлик бу алоҳида шахс, шу билан бирга гуруҳга таъсир кўрсата олиш қобилияти бўлиб, барчанинг ҳаракатларини ташкилот мақсадларига эришишга йўналтиради, ингилизча лидер “раҳбар; “Қўмондан»; “йўлбошчи; “етакчи» деб таржима қилинади. Маълум муаммони ечишда гуруҳ лидерни илгари суради. Лидерсиз ҳеч бир гуруҳ фаолият кўрсата олмайди. Лидерни маълум мақсад учун кишилар гуруҳини бирлаштира оладиган шахс сифатида қараш мумкин. “Лидер” тушунчаси “мақсад” тушунчаси билангина аҳамият касб этади. Лекин бу мақсадга ўзининг ҳаракатлари билангина эришиш лидерликка хос эмас. Лидерликнинг таркибий қисмларидан бири лидерга эргашувчиларининг мавжуд бўлишидир. Лидернинг асосий вазифаси инсонларни ўзининг орқасидан эргаштирган ҳолда ягона мақсад доирасидаги вазифаларни ечиш учун гуруҳ аъзолари ўртасида самарали муносабатларни ўрнатишдир. Яъни лидер- инсонлардан иборат тизимини тартиби солувчи элемент ҳисобланади.
Замонавий менежментда лидерликни тавсифлашда ягона ёндашув мавжуд эмас:
1) Лидерлик ҳукумронликнинг бир тури бўлиб, унинг асосий хусусияти юқоридан пастга йўналтирилганлигидир. У бир ёки бир нечта шахслар томонидан амалга ошириладиган ҳокимият сифатида намоён бўлади (Ж. Блондел);
2) Лидерлик қарори қабул қилиш билан боғлиқ бошқарув статуси, ижтимоий мавқе бўлиб, раҳбарлик лавозимидир. Жамият аъзолари турли ижтимоий роллар ва статусга шахслардан иборат бўлади. Раҳбарнинг ижтимоий статуси унинг лидери кўринишидаги ижтимоий ролни бажарилишини тақозо этади. (Л. Даунтон);
3) Лидерлик- бошқалардан таъсир этиш бўлиб, бу таъсир қуйидаги шартларга жавоб бериши керак. (В.Кац, Л. Эдингер); таъсирнинг доимийлиги, таъсирнинг ҳаққонийлиги.
4) Лидерлик- гуруҳдаги табиий ижтимоий- псиҳологик жараён бўлиб, шахснинг шахсий обрўсининг гуруҳ аъзоларига таъсир этишга асосланган. Таъсир ғоялар, базани ва ёзма мурожаат, ишонтириш, руҳий таъсир, шахсий намуна, мажбурлаш орқали амалга оширилиши мумкин.
5) Лидерлик норасмий ҳодиса бўлиб, гуруҳнинг руҳий псиҳологик умумийлигининг рамзи ҳисобланади ва гуруҳ аъзоларнинг ҳаракатлари учун намуна вазифасини ўрайди. Кричевскийнинг фикрига кўра, лидерлик ўз-ўзидан пайдо бўлади, яъни псиҳологик ҳодисаланади, раҳбарлик эса ижтимоий хусусиятга эга бўлади.
Ҳал этилаётган муаммонинг кўлашига қараб лидерликнинг қуйидаги кўринишлари мавжуд:

1. 
   кундалик юмушларга асосланган лидер (оила, мактаб, талабалар гуруҳидаги лидерлик);
   
2. 
   ижтимоий лидер (ишлаб чиқариш, касаба уюшмалари ҳаракати, ижодий ва спорт жамиятларида);
   
3. 
   сиёсий лидер (давлат, жамоат арбоблари).
   

Бу лидерларнинг ўзаро боғлиқлиги мавжуд бўлиб, биринчи гуруҳдаги лидерлар бошқа турларга ўтиш имкониятига эга.
Лидерлик ва раҳбарлик тушунчаларини қатъий чегаралаш мумкин эмас- инглиз, немис тилларида ва бошқа бир қатор европа тилларида лидерлик ва раҳбарлик бир сўз билан ифодаланади «leadership» (инглизча) ва «Fuhrungue » (немисча).
Социология ва сиёсатшуносликда ҳам расмий ва норасмий лидерлик ажратиб кўрсатилади. Бунда расмий лидер- раҳбар ҳисобланади, норасмий лидер эса раҳбарлик салоҳияти ва қобилиятига эга, лекин раҳбар статусидаги бўлмаган шахсга нисбатан қўлланади.
Анъанавий ҳолда адабиётларда бу тушунчаларни қуйидаги кўрсаткичлар бўйича фарқлаш қабул қилинган:
1) Бошқарув муаммосининг мазмунига кўра - менежер персоналнинг жорий вазифалари, алоҳида муаммоларни ечиш ҳақида ғамхорлик қилади лидер эса инновацион ғояларни ривожлантиради, келажакдаги вазифаларни ечишга асос солади (Ф. Котлер).
2) Персоналга таъсир этишга кўра - менежерлар ходимларнинг зарур топшириқларни бажарилишини мажбурлаш орқали амалга оширади, лидер эса одамларда бу топшириқларни ўз ҳоҳиши билан бажаришига эришади (Л. Джексон).
Лидернинг оммага таъсир эта олиш механизмининг таркиби унга эргашувчиларнинг ҳусусиятларига боғлиқ бўлади.
Замонавий менижментда лидерлик муоммолари бугунги кунда Ўзбекистонда ва жахонда рўй бераётган ўзгаришлар менежернинг ва лидернинг ташкилотдаги ўрнига янгича ёндошишни тақозо этади. Хозирги пайтда менежер ва лидер тушунчалари ўзаро боғлиқ ҳолда ўрганилмоқда: Менежментнинг янги – инновацион йўналиши юзага келиши барча даражадаги менежерларнинг лидерлик кўникмаларига эга бўлишини тақозо этади¹⁰. Муаллиф фикрига кўра лидер ва менежер бир қатор ҳусусиятларига кўра фарқланади ( 5.1- жадвал).
Лидерлик вазифаси ўзининг тарафдорлари қарашларини келишилган ҳаракатлар дастурига жорий этишга асосланади. Лидер янги гуруҳларни шакллантирибгина қолмай, мавжуд гуруҳларнинг бирдамлигини ҳам таъминлайди. Лидер ўз гуруҳининг хусусиятларини, мақсадларини ифодалайди ва айнан шу гуруҳ учун хос бўлади.
5.1-жадвал

Менежернинг лидердан фарқли жиҳатлари