54
кишининг умумий ривожланиши ва майл билан боғлиқдир. Қизиқишлар
бевосита ва билвосита ҳам бўлади.
Бевосита ўзидан-ўзи бирор нарса ва ходисаларини билишга қизиқади.
Билвосита қизиқиш эса маълум бир нарсага қизиққанда шунга
боғлиқ бўлган иккинчи бир нарсага қизиқишлар туфайли мажбурий бир
ҳолда юзага келади.
Эҳтиѐжларни ривожлантириш, танлаш ва тарбиялаш,
уларни
ҳозирги жамият кишисига ҳос бўлган маънавий юксаклик даражасига
олиб чиқиш шахсни шакллантиришнинг асосий вазифаларидан бири
ҳисобланади. Шу ўринда шахс психологияси шахсни тарбиялаш
педагогикаси, аҳлоқий тарбия методикаси билан ўрин алмашади.
Уларнинг вазифаси шахсни ҳар томонлама ривожлантириши, маънавий
онгини шакллантириш, онгли, интизомни,
ватанпарварлик ва
байналминалликни тарбиялаш воситалари ва йўлларини аниқлашдан
иборатдир. Бу келажак вазифаларнинг руѐбга чиқариши шахснинг
такомиллашувини таъмин этади.
«Педагогика» дарслигидаги «Болаларнинг ѐш даврлари ҳусусиятлари
тавсифи» мавзусида қуйидагилар баѐн қилинган. Болани уч ѐшдан етти
ѐшгача бўлган даврини мактабгача даври деб атаймиз. Бу даврда
пайдо бўлган таассуротлар изи умрбод сақланиб қолади. Бунда
боланинг ақлий ва жисмоний жиҳатдан тез ўсиши, оламни билиш,
атроф-муҳитга ўз муносабатини билдириш истаги кучайиб бораѐтган
давридир. Шунинг учун ота — оналар ва тарбиячиларнинг болаларни
турли ўсишлари, ақлий, аҳлоқий, эстетик жиҳатдан тарбиялашга жиддий
эътибор беришлари лозим.
Уч- тўрт ѐшларда болалар, одатда нутқнинг
ривожланишида катта
муваффакиятларга эришадилар. Бу даврда боланинг сўз бойлигини
аста-секинлик билан ошириб бориши, айни вақтда унинг сезги ва
тасаввурларини кенгайтириш тарбиячиларнинг диққат марказида
бўлади. Тўрт ѐшли болада энг оддий аҳлоқ нормалари ва характер
ҳусусиятлари: яхшилик, итоат қилиш, оғир- вазнлик, ростгўйлик ва ҳоказо
онгли равишда шакллантириш мумкин. Хусусий мулкчилик
психологиясидаги кўринишда: «бу мениниг ўйинчоғим», «бермайман»,
«тегма», «бер», «мен сен билан ўйнамайман»
ва хоказоларнинг олдини
олиш керак. 5-6 ѐшли болага асосий аҳлоқий тушунчалар: яхши ва
ѐмонни тушунтириш мумкин. Тушунтириш машқ қилиш билан бирга
олиб бориш ҳамда уни рағбатлантириш ва жазолаш билан
мустаҳкамлаш керак.
Тарбиячилар томонидан тақлид қилиш учун намуналар яратилган
ва фойдали аҳлоқ нормаларини эгаллаш сабаблари таъминланган
бўлиши керак. Бу ѐшдаги болаларни тарбиялашдаги қийинчиликлар, бу
ўжарликлар ва катталар иродасига бесабаб қаршиликлар кўрсатиши
билан боғланган. Ўжарликларининг сабаби кўпинча болаларнинг
атрофидаги катта кишилар ҳатти- ҳаракати,
гапи билан ишининг бир
эмаслиги, сержаҳллиги, фарзандларига кераклигича эътибор бермаслик
ѐки умуман эътиборсизлик билан боғланган бўлади. Бу ѐшдаги қайсар
55
бола диққатини бошқа нарсага қаратиш, чалғитиш, ўжарлик
кўринишларин атайлаб эътиборсизлик каби усуллари билан йўқотилади.
Сўз ва қараш билан танбеҳ беришдан муваффақиятли фойдаланилади.
Мактабгача тарбия ѐшдаги болалар билан олиб бориладиган маҳсус
машғулотлар асосий психик функциялар: диққат, кузатувчанлик, хотира,
тафаккур, нутқ кабиларни ривожлантириш мумкин. Боланинг мактабда
ўқишга тайѐргарлигини ана шу усул билан таъминланади. Мактабгача
ѐшдаги бола кўпрок ўзига эътибор беришингизни хоҳлайди. Мен буни
болада синаб кўрганимда ҳақиқатдан ҳам бундай болалар ўзларини
ҳаммадан устун қўяр эканлар. Танбеҳ берсангиз сиз билан анчагача
гаплашмай аразлаб юришар экан.
Худди шу мавзуни яъни
«Психология» дарслигидаги «Мактабгача ѐшдаги болалар ўсишининг
умумий шарт — шароитлар» дея кўриб чиқамиз: 3 ѐшли болаларга тўғри
тарбия бериш, таъсир ўтказиш, уларнинг ҳаракатларини мақсадга
мувофиқ йўналтириш орқали уларда мустақил ҳолда овқатланиш,
кийиниш, ювиниш, ўз ўрнини йиғиштириш кўникмаларини таркиб
топтиришига, айрим топшириқ ва вазифаларини пухта бажариш
малакасини шакллантиришга эришиш мумкин. Мактабгача ѐш даврда
намоѐн бўладиган тарбия жараѐнидаги айрим қийинчиликларнинг ташқи
ва ички аломатлари (белгилари) ҳам психологик тадқиқотларда ва илмий-
психологик адабиѐтларда кўп марта таъкидланган бўлиб, биринчи
навбатда ўжарлик, қайсарлик, инжиқлик, гўѐ катталарнинг болалар
назарида обрўсизланиши ва қадрсизланиши
каби иллатлар билан
боғлиқдир. Бир қанча илмий- психологик манбаларда айтилишича, бу
ѐшдаги болаларнинг ҳис - туйғулари ва иродасида муҳим ўзгаришлар содир
бўлади ва буларнинг ҳаммаси боладаги худбинлик , ўзига бино қўйиш ,
уришиш, қайсарлик, рашк кабиларда акс этади. Ўжарлик, қайсарлик,
катталарга итоатсизликнинг пайдо бўлиши-боланинг катталарга қарамликдан
қутилишига уриниш ва кичик мактабгача ѐш давридан мактабгача
даврига ўтиш мазкур ѐш давридаги ўзгаришлар, яқинланиши «мен ўзим»
ни англашини маҳсулида намоѐн бўлади. Ёш давридаги болаларнинг
катталар билан муносабатга киришувининг энг муҳим хусусиятларидан
бири — уларнинг хоҳиш — истакларини бошқариш имконияти мавжуддир.
Уларнинг катталарнинг
эзгу ниятига буйсундириш, ота — оналар ва
тарбиячилар майлига кўниктириш мумкинлигидир. Уларнинг бошқа ѐш
даврларидаги болалардан фарқи уларга нисбатан хотиржам, барқарорроқ
ҳис- туйғулар мавжудлиги, уларнинг самарали холатлардан узоқроқлик
низоларга кам берилишидир. Бундай болаларда жазавали холат юз
бериши мумкин, лекин у вақтинчалик бўлиб, яққол харакат билан
эмас, балки тасаввур образлари динамикасининг боғлиқ ҳолда содир
бўлади. Шундай қилиб, « Педагогика» дарслигининг «Болаларнинг ѐш
даврлари хусусиятлари тавсифи» ҳамда «Психология» дарслигининг
«Мактабгача ѐшдаги болалар ўсишининг умумий шарт — шароитлари»
мавзуларида ўхшашликни ѐритиб берилган. Демак,
мактабгача даврдаги
болалар тафаккурини, нутқи ривожланиши онгининг ўсишини, ҳар хил
уйинларни намунали бажаришини психологик йўл билан аниқласак,
