Таълим вазирлиги бухоро давлат университети

СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ: 
1. Мишустин Е.Н. Биологические пути повышения эффективности повышения 
плодородия почв. Сб. «Микроорганизмы и плодородие почвы». Тр.инс-та микробиологии 
АНСССР. 1961.-С. 55-59.
2. Бухрер Э.Г. Микробиологическая и биотическая активность почв Киргизской 
ССР. автореф.дисс...докт.б.н.- Фрунзе-1967-С.10-21.
3. Бабьева И.И., Зенова Г.М. Биология почв. -М.МГУ. 1989.
4. Шабаев В.И. Роль биологического азота в системе "почва-растение" при 
внесении ризосферных микроорганизмов.: Автореф.дисс...доктб.н.-Пущино, 2004. 
CROTALARIA JUNCEA НИНГ ЭКИШ МУДДАТ ВА МЕЪЁРЛАРИНИ 
ТУПРОҚНИНГ ШЎРЛАНИШ ДАРАЖАСИГА ТАЪСИРИ 
С.Т.Негматова
Пахта селекцияси, уруғчилиги ва етиштириш агротехнологиялари илмий-тадқиқот 
институти
 
Ҳозирги кунда Хоразм воҳаси деҳқонлари олдида турган қишлоқ хўжалигидаги энг 
асосий муаммолардан бири бу тупроқнинг шўрланишидир. Тупроқшунослик ва агрокимё 
илмий тадқиқот давлат институти (ТАИТДИ) нинг маълумотларига кўра, Хоразм 
вилоятида кучсиз шўрланган ерлар майдони 11,4% га камайган, ўртача шўрланган ер 
майдонлар 9,9% га, кучли шўрланган майдонлар эса 18,9 % га ортган. Вилоятда жами
шўрланган ерлар майдони 89,7%, шундан ўртача ва кучли шўрланган ерлар 50,3% ни 
ташкил этади.
Ушбу муаммоларни бартараф этишда қишлоқ хўжалиги экинлари структурасига 
янги тупроқнинг мелиоратив хусусиятларини яхшилайдиган, тупроқ шўрланишини 
камайтирадиган янги экин турларини киритиш керак. Шундай экинлар бири тропик 
ўсимлиги Crotalaria juncea Хоразм вилоятини шўрланган, деградацияга учраган ўтлоқи 
аллювиал тупроқлари шароитида турли муддат ва меъёрларда экилиб, тупроқнинг 
шўрланиш даражасига таъсири ўрганилди. 
Crotalaria juncea жигарранг каноп, ҳинд канопи, мадрас канопи ёки санний кеневер 
номи билан танилгандуккакли оиланинг тропик Осиё ўсимликлари ҳисобланади. Мазкур 
ўсимлик асосан Ҳиндистон, Бангладеш, Хитой, Бразилия, Корея (КХДР), Покистон, 
Руминия ва Россияда етиштирилади. 
Crotalaria juncea замонавий дунёда кўплаб амалий аҳамиятга эга. Биринчидан, бу 
табиий тола манбаидир. Толаси асосан арқон, ип, балиқ тутадиган тўр, сигарет қоғози, 
тўқима қоғоз, сумкалар, қоплар, пойабзал ва сандал тагликлари учун ишлатилади. Ёғоч 
толалар олиб ташланганидан кейин қолган қисми ёқилғи сифатида ишлатилади.
Қишлоқ хўжалигида эса ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаши, тупроқ 
деградациясини камайтириши ва унумдорлигини ошириши билан аҳамиятли бўлиб, 
чорвачиликда юқори калорияли озуқа, асаларичиликда нектар манбаи ҳамдир. Дунёнинг 
кўпчилик мамлакатларида органик ва азот манбаи сифатида «яшил ўғит» ўрнида 
ишлатилади. Сидерат сифатида ишлатиладиган бу ўсимлик бегона ўтларни йўқ қилиш, 
тупроқ эрозиясини олдини олиш ва нематодалар сонини камайтириш учун ўстирилади. 
Илдизидаги туганак бактериялари тупроқ унумдорлигини оширади. 
Хоразм вилояти тупроқ-иқлим шароитидаги тупроқлар унумдорлигини яхшилашда 
Crotalaria junceaўсимлигини тупроқ шўрланишига таъсири 2017-2019 йиллар давомида 
ўрганилди ва олинган маълумотларга кўра, 2017 йилда 100 г тупроқ таркибида хлор иони 
(Сl) 0,0430 %, SO
4
– 0,0600 %, қуруқ қолдиқ 0,67 % ни ва Ph- 7,67 ни ташкил қилган. 
Жадвал маълумотлари шуни кўрсатадики, ўсимликнинг уч йилда ўсиши ва 
ривожланишида ўсимлик ўзи билан тупроқдаги тузларни ўзлаштирилиши кузатилди ва 

---

91 
тупроқ шўрланишининг дастлабки ҳолатига нисбатан 2019 йилда Crotalaria juncea турли 
муддат ва меъёрларда экилганда вариантлар бўйича тупроқ таркибидаги тузларнинг 
камайиш динамикаси кўрсаткичлари хлор иони - 0,0032-0,0070%; SO
4
- 0,0018-0,0050%; 
қуруқ қолдиқ - 0,07-0,13 % га ва Ph - 0,07-0,14 га пасайганлиги кузатилди (1-жадвал).
Тажрибада нисбатан юқори кўрсаткичлар Crotalaria junceaапрел ойининг учинчи ўн 
кунлигида (20-25.04) гектарига 18 кг меъёрда экилган 6-вариантда кузатилиб, тупроқ 
таркибидаги тузлар ва Ph миқдори мутаносиб равишда 0,0360; 0,0550; 0,54 ва 7,53 ташкил 
қилган ҳамда дастлабки кўрсаткичга нисбатан 0,0070; 0,0050; 0,13 ва 0,14% га 
камайтирганлиги кузатилган.