Таълим вазирлиги бухоро давлат университети

 

---

85 
ЭРОЗИЯГА УЧРАГАН ЕРЛАРНИ ИШЛАШ ТЕХНОЛОГИЯСИ
С.Жумабоев 
Самарқанд ветеринария медицинаси институти 
Республикамиз халқи ҳаёти, турмуш тарзи, фаолияти ва фаровонлигининг туб-асоси, 
ер ресурсларидан оқилона фойдаланиши билан боғлиқ.Шу сабабдан уни мухофаза
этиш жуда муҳим аҳамият касб этади. Деҳқончилик дунё миқёсида, жумладан, бизнинг
мамлакатимизда ҳам жуда мухим ахамиятга эга, зеро, умуминсоният истеъмол қиладиган
жами озиқ овқат маҳсулотларининг 98% га яқин айнан тупроқда етиштирилади. Шу
боис, аграр соҳа, яъни озиқ –овқат маҳсулотлари барча давлатларнинг диққат марказида 
туради. Афсуски, сайёрамизда ердан нотўғри фойдаланиш оқибатида унинг
унумдорлиги ёмонлашиб, ҳосилдорлик кескин камайиб кетмоқда. Бу жараёнда экологик 
ҳолатнинг ёмонлашуви,глобал иқлим ўзгариши , сув ва ҳавонинг ифлосланиб
бораётганлиги каби кўплаб салбий ҳолатлар ҳам дунёда қишлоқ хўжалигининг 
ривожланишига тўсқинлик қилмоқда. 
Жаҳон экспертларининг маълумотларига кўра, биргина ўтган асрнинг ўзида 5 
млн.900 минг км
2
ер майдони ирригация ва мелиорация ишларида йўл қўйилган
хатолар туфайли деградацияга учраб, шўрланиш ва эрозияга чалиниб, деҳқончилик учун
мутлақо яроқсиз ҳолга келиб қолган. Инсоният сўнги бир асрда ўтган минг йил
давомидагидан ҳам кўп ўз ҳаёт манбаи бўлган унумдор ерларни йўқотишга улгурди. 
Бунинг асосий сабаблари, қиўлоқ хўжалик экинлари етиштириладиган 
минтақаларнинг ҳар хил тупроқ-иқлим шароитида эрозия жараёнларининг олдини 
олувчи ва тупроқ унумдорлигини оширувчи, тупроқ, сув, ўғит ва техникалардан оқилона 
фойдаланишга имкон берадиган кузги буғдой етиштириш агротехнологияларини тўлиқ 
ишлаб чиқарилмагинлигидир. 
Шунинг учун ҳам, қишлоқ хўжалиги экинларини нотўғри суғориш натижасида
рўй берадиган ирригация эррозиясига учраган ерларда экинлар экилгандан кейин
тупроқ юзасини гўнг билан мулчаллаш, ўсимликларни совуққа чидамлилигини
оширишда калийли ўғитлардан қўллаш, гўнг ва минерал ўғитларни тупроқларни ювилиш
даражасини инобатга олиб табақалаштириб ишлатиш, замонавий суғориш тизимларини 
ва илғор технологияларни жорий этишни талаб этади. 
Ўрта Осиёнинг хусусан Ўзбекистоннинг суғориладиган деҳқончилик шароитида 
тупроқнинг ирригацион эрозияси кенг тарқалган бўлиб, у сув эрозиясининг бир 
кўринишидир. Нишаблиги катта бўлган ерлар ўзлаштирилиб, деҳқончиликда 
фойдаланиши натижасида шундай эрозия майдонлари кўпайиб бормоқда, бундай ерлар 
Ўзбекистонда тахминан 952 минг гектарни ташкил этади (И.Бобохўжаев,П.Узоқов 
1995й.) 
Тупроқнинг ирригацион эрозияси асосан нишаб ерларда, экинларни кўп сув оқизиб 
суғориш туфайли юзага келади. Майдон нишаблиги 2-3
0
бўлганда тупроқ юзаси сув ювиб 
кета бошлайди. 
Ўзбекистон тупроқшуносларининг (М.А.Панков Ҳ.Ҳамдамов. 1986) маълумотларига 
кўра, қия майдонларда бир марта эгатлаб суғорилганда сув оқизиб кетадиган тупроқ 
гектарига 22-50 тоннага, ўта қияликларда эса 690 тоннагача етади. 
Республикамизда ҳар йили ирригация эрозияси туфайли 300 минг гектар экин 
майдони зарар кўради ва йилига пахтадан тахминан 100 минг тоннага яқин кам ҳосил 
олинади. 
Тупроқнинг эрозияси асосан нишаб ерларда экинларни кўп сув оқизиб суғориш 
сабабли юзага келади. Майдон нишаблиги 2-3
0 
бўлганда тупроқ юзасини сув ювиб кета 
бошлайди (Ҳ.Ҳамдамов. 1986). 
Қиялик ортиб бориши билан эрозия жараёни янада кучайиб боради. 
М.А.Панковнинг ҳисобларига кўра (1965 й) нишаблиги 2
0 
дан катта бўлган 
территориянинг умумий майдони 5,4 млн гектарни, яъни Республикамиз майдонининг 

---

86 
тахминан 13% ни ташкил этади. Нишаблиги 2-5
0 
бўлган қияликлар 32.6% ини, 5-10
0
– 
24,4% ини, 10-20
0
- 21,7% ини ва 20
0 
дан юқорилар – 14,2% ини ташкил этади. 
Ўзбекистон тупроқшуносларнинг маълумотларига кўра қия майдонларда бир марта 
эгатлар орқали суғорилганда сув оқизиб кетадиган тупроқ миқдори гектарига 22-50 
тоннага, ўта қияликларда эса 690 тоннага етади. Масалан, 3-5
0
нишаб майдонлардаги 
оқова сувларда 94% соз тупроқ ва атиги 6% қум борлиги аниқланган. 
Ҳ.Ҳамдамов ва И.Бобохўжаевнинг маълумотларига кўра (1986 й), бир хил катталик 
бўлган участкада оқим кўчайиши билан унумдор тупроқ кўпроқ ювилади. Ундаги 
ўсимликлар учун зарур бўлган озиқавий моддалар ҳам кўпроқ йўқолади. Масалан, мавсум 
давомида келадиган сувда чириндининг миқдорини гектарига 290кг ни ташкил этса., 
оқова сувларда эса 550-948 кг га етади. Ялпи азот ва фосфор ҳам талайгина миқдорда 
йўқолади. Ҳаракатчан фосфор ва калий анча кам йўқолади. 
Нишаблиги катта жойларда далага сув юқори оқим билан берилганда унинг оқиш 
тазлиги критик қийматга етади ва эгатни ювиб кета бошлайди. Критик тезлик тупроқнинг 
эрозион турғунлигига, механик таркиби, донадорилиги ва бошқа хоссаларига боғлиқ. 
Эрозия оқибатида тупроқнинг сув-физик, агрохимиявий ва микробиологик 
хоссалари кескин ёмонлашади, унумдорлиги пасаяди, қишлоқ хўжалик экинларининг 
ҳосилдорлиги 30% ва ундан кўпроқ камаяди, маҳсулотнинг сифати ва товар чиқиши 
ёмонлашади. 
Ирригацион эрозияси руй берган жойларда тупроқнинг лойқасимон, унумдор, озиқ 
моддаларга бой қисми ювилиб кетади. 
Оқибатда ёнбағирларнинг юқори қисмида тупроқнинг механик таркиби 
енгиллашади, экин тез-тез чанқайди, паст бўйли бўлиб, юқори нормада ўғитланишни 
талаб этади. Ёнбағирларнинг қуйи қисмига юқоридан ювилиб тушган лойқа ёйилиб 
тупланади, унда озиқ моддалар кўп бўлади. Шунинг учун бу ердаги экинлар ўғитлашга 
мухтожлик сезмайди, тез чанқамайди ва ғовлаб кетади. 
Ирригация эрозияси содир бўладиган ёнбағирларнинг ҳамма ерида экинлар бир хил 
ўсиши, ривожланишни ва мўл ҳосил етиштиришни таъминлаш учун эрозияга қарши ва 
унинг олдини олиш тадбирларини амалга ошириш зарур. Бу тадбирлар жумласига, 
агротехника тадбирлари билан бир қаторда, ерни ишлаш, экин экишнинг йўналиши, 
ишлаш чуқурлиги, ўсув даврида палимерлар қўллаш, эгатлардан оқаётган сувнинг 
тезлигини бошқариш, тупроқ жадал ювиладиган ерлар кеч кузда, қишда ва баҳорда оралиқ 
экинлар билан банд бўлишини таъминлаши уғитларни табақалаштириб қуллаш киради. 
Тупроқни эрозиядан сақлашда тупроқга чуқур ишлов бериш, қияликларга кўндаланг 
йўналишда ўсимликларни экиш ва махсус сувларни тутгич қўллаб ишлов бериш талаб 
этилади. 
Қияликлардаги сув оқимларининг йўлига уларнинг оқим тезлигини камайтирувчи, 
ерда намликни ушлаб қолувчи нотекисликлар ва тусиқлар барпо этиш учун тупроқга 
ишлов беришнинг барча турлари: ҳайдаш, бороналаш, культивациялаш ўсимликларни 
экиш қияликга кундаланг ҳолда бажариш зарур. 
Юқоридаги келтирилган технологик жараёнларни амалга ошириш натижасида 
ирригация эрозияси содир бўладиган ёнбағирларда эканлардан юқори ва сифатли 
маҳсулот етиштириш имконини беради. 
Ясси қияликлардаги ерлар қияликга кўндаланг бўйича ҳайдалади. Тупроқга 
кўндаланг ва контурли ишлов бериш самарадорлиги агротехник ўсиш, қўллаш 
характерига, 
тупроқнинг 
турғунлигига, 
ёғингарчилик 
миқдорига, 
қияликлар 
конфигурациясига боғлиқ. 
Нишаблиги юқори бўлган қияликларда ва оқим сувлари катта бўлган худудларида 
чуққисимон хайдаш қўлланилади. Чуққи (вал) – ҳайдаш билан бирга амалга оширилади ва 
сувнинг юза оқимини бартараф этади.
Шундай қилиб, Ўзбекистонда унумдорлиги паст бўлган ва ирригацион эрозиясига 
учраган ерларда ўстириладиган қишлоқ хўжалик экинларини етиштиришда юқорида 

---

87 
тавсия қилинган технология асосида етиштирганда экинлардан юқори ҳосил олиш 
мумкин