Таълим вазирлиги бухоро давлат университети иқтисодиёт факултети

II БОБ.Бошқарув концепциялари ва уларнинг асосчилари
2.1 Менежментнинг асосий тамойиллари
Менежмент асосини ташкил этган қонун-қоидалар хусусиятига боғлиқ равишда хорижий бошқарув мактаблари турлича гуруҳларга бўлинади. Жумладан “Классик”, «Инсон муносабатлари», «Эмперик», «Ижтимоий тизимлар» ва «янги» мактаблардан иборат. Менежментнинг “Классик” мактаби намоѐндалари америкалик мухандис ва тадқиқотчи Ф.Тейлор, француз олими А.Файоль, инглиз олими Л.Урвин, немис иқтисодчилари М.Вебер, Г. Форд, Г.Эмерсонлардир. Бошқарувнинг классик мактаби тўрт муҳим элемент- меҳнат тақсимоти, бошқарувнинг табақаланиши ва кўп бўғинлилиги, ташкил этиш тартиби, бошқарувнинг мумкин бўлган чегараларини ўрганади. Шундай қилиб, бошқарувнинг «классик» мактаби инсоннинг турли-туман фаолиятини бошқаришга қўллаш мумкин бўлган тамойилларини асослаб беришга ҳаракат қилган. У бошқарувни ташкил этишнинг қатор тамойилларини ўрганган. Бу мактаб ҳақиқий илмий бошқарув назарияси даражасига кўтарила олмаган. «Классик» мактабга хос бўлган инсон омилини ҳисобга олмаслик, кишилар фаолияти сабабларини соддалаштирилган нуқтаи назаридан ѐндошиш америка бошқарув назариясида янги йўналиш - «инсон муносабатлари» мактаби вужудга келишига сабаб бўлган. Бу йўналишнинг асосчилари -мерикаликлар Э.Мэйо, Ф.Ротлисбергер, Д.Лизли ва бошқалардир. Гарвард университети профессори Э.Мэйо «инсон муносабатлари» назариясини илгари сурган. Унинг ғояларининг моҳияти шундаки, меҳнат жараѐнида психологик ва ижтимоий омиллар етакчи аҳамиятга эга. Шу сабабли, Мэйо фикрига биноан ишлаб чиқариш ва бошқарувнинг барча муаммоларига инсон муносабатлари нуқтаи назаридан қараш лозим. Бу назария инсоннинг маълум ижтимоий ва психологик эҳтиѐжларини қондириш йўли билан уни янада унумли меҳнат қилиши мумкин деган ғояга асосланган. Лекин бу назариянинг асосий жиҳати шундаки, «инсон
муносабатлари» мактаби вакиллари ижтимоий муаммоларни бутун жамият миқѐсида эмас, балки алоҳида корхона миқѐсида ҳал этадилар. «Эмперик» мактаб менежмент зарурлигини умуман инкор этиб, очиқ эмперзмни тарғибот қилган. У бошқарувнинг мақсади - раҳбарлик қилиш бўйича ижобий тажриба ва аниқ хатоларни ўрганишдан иборат, деб таъкидлайди. Бу мактаб вакиллари камроқ назарий маслаҳатлар бериб, кўпроқ аниқ вазиятларни таҳлил этиш билан шуғулланиш керак дейдилар. Албатта, тажриба ўрганиш жуда муҳим. Лекин фақат амалиѐтга асосланиб менежментни шакллантириш мумкин эмас. «Эмперик» мактабнинг энг ѐрқин намоѐндалари - Т.Дракер, Р.Дэвис, Л.Ньюман, Д.Миллер ва бошқалардир.Юқорида санаб ўтган хорижий бошқарув мактабларининг энг асосий камчилиги ҳар томонлама чуқур ўрганилмаганлигидир. Бу янги йўналиш «Ижтимоий тизимлар» мактаби вужудга келишига туртки бўлган. Унинг энг таниқли намоѐндалари Д.Марч, Г.Саймон, А.Этциони ва бошқалардир. «Ижтимоий тизимлар» мактаби «инсон муносабатлари» мактаби хулосаларига асосланиб, корхонага ўзаро боғлиқ ва ўзаро таъсир кўрсатувчи омиллар мажмуидан иборат комплекс тизим сифатида қараб, инсон бу омилларни бири деб ҳисоблайди. Социологларнинг катта гуруҳи саноат социологияси соҳасида тадқиқот олиб борганлар. «Ижтимоий тизим» мактаби ўзидан аввалги мактабларга нисбатан кенг қўламдаги муаммоларни ҳал этишга, бошқарув назариясини яхлит ҳолга келтиришга интилган. Агар «классик» мактаб намоѐндалари ихтилофларни моддий рағбатлантириш йўли билан, «инсон муносабатлари» мактаби ишлаб чиқариш жараѐнини адолатли қилиш йўли билан ҳал қилишни таклиф этган бўлсалар, «ижтимоий тизимлар» мактаби ташкилотда низоларнинг мавжуд бўлиши унинг табиатидан келиб чиқувчи ҳолат деб ҳисоблаб, асосий вазифа ихтилофлар ва уларнинг оқибатини юмшатишдан иборат деб таъкидлаганлар. 50-йилларнинг бошида менежмент назарияси ривожланишига «янги» мактаб катта таъсир кўрсатган. У менежментга аниқ фанлар услуб ва усуллари - қарорлар қабул қилишни математик моделлаштириш, математик дастурлаш, иқтисодий жараѐнларни математик моделлаштириш усулларини жорий қилиш билан ажралиб туради. «Янги» мактабнинг энг ѐрқин намоѐндалари -Р.Аккоф, Л.Клейн, В.Люс ва бошқалардир. Бу мактабнинг шаклланиши кибернетика ва жараѐнларни ўрганиш ривожланиши билан боғлиқдир. Жараѐнларни ўрганиш заҳиралар, ресурслар тақсимоти, эскирган ускуналарни алмаштириш, мақбул равишда режалаштиришни бошқаришни математик моделлаштириш билан боғлиқдир. Кейинчалик «янги» мактаб таркибида мустақил фан - бошқарув қарорларини қабул қилиш назарияси шаклланди.
Тамойил - бу фаолият юритишнинг асосий қоидаси, етакчи ғоядир. Менежмент тамойиллари деганда, корхонага раҳбарлик қилишда асосланиладиган асосий қоида, йўл-йўриқ, хулқ меъѐрлари тушунилади. Менежмент тамойиллари иқтисодиѐт қонунлари таъсири натижасида менежмент усулларига боғлиқ ҳодисалар моҳиятини акс эттиради. Бошқарув механизми схемасини қуйидагича ифодалаш мумкин: қонунлар тамойиллар усуллар услублар. Менежмент тамойиллари ўзаро боғлиқ ва биргаликда қўлланилиши лозим. Менежментнинг аосий тамойилларига қуйидагилар киради: Бошқарувда яккабошчилик ва коллегиялик тамойили. Яккабошчилик тамойили бевосита ишлаб чиқаришда корхона ходимлари аъзоларининг ягона раҳбар буйруқларига қатъий бўйсунушини талаб қилади. Юқори даражадаги раҳбар қуйи буғин раҳбари ваколатига кирувчи масалаларни ҳал этмаслиги лозим. Бу тамойилни амалга оширишнинг асосий шарти ҳар бир ижрочининг ҳуқуқ, бурч, мажбуриятларини қатъий белгилаб қўйишдир. Ягона бошчилик коллегиаллик, қабул қилинадиган қарорлар ошкоралиги билан қўшиб олиб борилиши керак. Коллегиаллик интизом, раҳбар, ягона шахс иродасига сўзсиз бўйсуниш билан бирга амалга ошиши керак. Илмийлик тамойили. Менежмент тамойиллари орасида эскилик сарқитларини инкор қилувчи, ҳар бир раҳбар иқтисодий қонунлар, жамият ривожланишининг объектив йўналишлари, бу соҳада миллий ва чет эл тажрибасини қўллашини тақозо қилувчи ўрин эгаллайди. Режалилик тамойили. Бозор иқтисодиѐти шароитида ишлаб чиқаришни режали бошқариш - бизнес ва стратегик режасини тузиш - иқтисодий сиѐсатни амалга оширишнинг муҳим шартидир. Бу тамойил ишлаб чиқариш ривожланишининг узоқ муддатга мўлжалланган йўналишлари, суръатлари ва нисбатларини, белгилашни ифодалайди. Ишлаб чиқаришни режалаштириш бошқаришнинг асосий вазифаларидан биридир. У иқтисодий қонун, ишлаб чиқаришнинг ҳозирги ҳолатини илмий таҳлил этиш, эҳтиѐжларни истиқболини аниқлаш техникавий ва ташкилий қарорларни қабул қилиш асосида амалга оширилади. Бошқарув шакл ва усулларини такомиллаштириб бориш тамойили. Бозор иқтисодиѐти шароитида бошқарувнинг уч шакли мавжуд: хусусий, жамоа, давлат бошқаруви. Бошқарувнинг хусусий шаклида мулкдор якка ўзи қарор қабул қилади ва бутун иш учун жавобгар бўлади. Бошқарув хусусий шаклининг ижобий томони мулк эгаси ишлар боришини ўзи тўлиқ назорат қилиш имкониятига эгалиги. Мулкдор бошқарувнинг барча вазифаларини, жумладан, режалаштириш, ташкил этиш, рағбатлантириш, йўқотиш, зарар ва бошқаларни амалга ошириб бориши лозим. Кадрлар танлаш ва жойлаштириш тамойили. Бозор иқтисодиѐти шароитида кадрларни танлаш ва жой-жойига қўйиш тамойили муҳим аҳамият касб этади. Бозор муносабатлари бошқарув кадрларига қатъий талаблар қўяди, уларнинг ишбилармонлик сифатлари, ишлаб чиқариш олдида турган масалаларни белгилайди.Шахсий ташаббус тамойили. Бозорда ишбилармон, омилкор,шахсий фойда учун ҳаракат қилувчи, тадбиркор кишилар фаолият юритиши керак. Жавобгарлик ва таваккалчилик тамойили. Тадбиркор ўз фаолияти учун жавобгар бўлиши, бунда маълум таваккалчилик ҳам ҳисобга олиниши, яъни тадбиркорнинг ўз ҳуқуқ ва мажбуриятлари бўлиши керак.