Talabalari uchun darslik

66 — rasm. Baqaning ertagi embriogenezida genlar faolligining
o ‘zgarishi. (Dj. Gerdon boyicha)

---

67 
- 
rasm. Drozofilaning gigant xromosomasida rivojlanishning turli
davrlarida shishlaming hosil bo 4ish sxemasi.
67-rasmda drozofila meva pashshasi gigant (politen) xromosomani 
g‘umbaklik davrdan oldingi (1) va g‘umbak davrdagi (2) holati ko‘rsatilgan. 
Rasmdan ko‘rinib turibdiki drozofllaning g‘umbakiikdan oldingi paytida 
gigant xromosomaning ikki joyida, g‘umbaklik vaqtida uch joyida D NK 
zanjirining despirallashishi ro‘y bergan. Xromosomaning bunday shishi 
(D N K zanjirining despirallashishi) doimiy bo‘lmay, lichinka hayotining 
turli bosqichlarida o ‘zgarib turadi.
Ontogenezni 
bioldmyoviy metod 
asosida o‘i^anish hidli no‘xat o ‘simligi 
duragaylarining birinchi avlodida allel bo ‘lmagan dom inant genlarning 
bir-biriga ta’siri tufayii qizil pigmentni sintezlanishi yoki oshqovoqlarda 
duragaylarning birinchi avlodida gardishsim on, ikkinchi avlodida 
gardishsimondan tashqari uzunchoq mevali duragaylami hosil bo lishi 
misolida ko‘rish mumkin.
Fiziologik metod 
yordamida faqat gen funksiyasi, uning o ‘zgarishi va 
boshqa genlar bilan munosabati o ‘rganiladi. Irsiyatning molekular asoslari 
bobida genlar tuzilishi, xilma-xil funksiyasi to ‘g‘risida to iiq m aiu m o t 
oldingiz. Allel va allel boim agan genlaming o‘zaro ta ’siri yoritilganda 
allel bo‘lmagan genlar orasidagi munosabat nihoyatda turli-tuman ekanligi 
bilan tanishdingiz. Allel boim ag an genlam ing o ‘zaro kom plem entar, 
epistaz, polimeriya, pleyotropiya, m odifikator genlarning stm kturali 
genlar faoliyatiga ko‘rsatgan ta ’siri bunga yorqin misoldir.
G en qanday qilib biokimyoviy m oddalar sintezi, alm ashinuvini, 
nihoyat fenotipni o ‘zgarishini boshqarishi mumkinligini tushunishda 
mikroorganizmlarni mutant formalari qulay obyekt sanaladi. Misolga 
neyrosporani olsak, uning normal formasi minimal muhitda ya’ni qand 
va vitamin B dan iborat ozuqa m uhitida o ‘sadi. 0 ‘sish davrida normal 
neyrospora minimal ozuqadan protoplazmaning barcha zam r tarkibiy 
qismlari — aminokislotalar, polisaxaridlar, lipidlar va boshqa moddalarni 
sintezlaydi. Neyrosporaning mutatsiyaga uchragan formalari esa u yoki

---

bu genlari tuzilishi o ‘zgarganligi sababli hayot uchun zarur bo‘lgan b a’zi 
moddalami sintezlay olmaydilar va natijada nobud boiadilar. Bunday 
mutant neyrosporalar yashashi uchun minimal ozuqa muhitiga ular sintez 
qila olmaydigan m oddani qo‘shib berish lozim.
Tirik organizm ning h ar bir hujayrasida bir m o ddadan ikkinchi 
moddani hosil b o iish i bir necha biokimyoviy reaksiyalardan iborat. 
Chunonchi, neyrospora hujayrasida fenilalanin aminokislotadan nikotin 
kislotani sintezlanishi 6 xil biokimyoviy reaksiyadan tashkil topadi. Bunda 
bir gen -ferm ent fenilalaninni antronil kislotaga aylantirsa, ikkinchi gen
- ferment unga serinni qo‘shib indolni hosil etadi, uchinchi gen — ferment 
indolni triptofan aminokislotaga aylantiradi. T o‘rtinchi gen - ferment 
ishtirokida triptofan kinureninni hosil qiladi. Beshinchi gen - ferment 
unni oksiantronil kislotaga aylantiradi. Oltinchi gen - ferment oksiantronil 
kislota asosida nikotin kislotani sintezlaydi. Shunday qiiib neyrospora 
hujayrasida fenilalanin aminokislotadan nikotin kislotani hosil b o iish i 6 
ta gen ishtirokida ro‘y beradi. Mabodo yuqoridagi reaksiyalaming birortasini 
ro‘yobga chiqaruvchi gen mutatsiyaga uchrasa, u holda hujayrada oraliq 
moddalardan birortasi tanada to ‘plana boradi.
Masalan, reaksiyalaming to ‘rtinchi bosqichini amalga oshiruvchi gen 
mutatsiyaga uchrasa neyrospora hujayrasida triptofan aminokislotasi 
to ‘planadi. Shunga ko‘ra m utant neyrospora o ‘sish uchun kinurenin yoki 
oksiantronil kislotadan foydalanadi. Lekin undan oldingi metabolitlar — 
indol va antronil kislota ham da fenilalanindan foydalana olmaydi (68- 
rasm).