Talabalari uchun darslik

l.K o‘chib yuruvchi genetik elementlar
D N K genlar to ‘plam idan iborat. U zoq yillar mobaynida genlar 
to ‘plamining genomdagi o‘mi doimiy deb kelinar edi. Biroq AQSh olimasi 
Barbara Mak-Klintok 
m akkajo‘xorida irsiy belgilarni tadqiq qilish 
jarayonida ba‘zi genlar bir joyda muntazam ravishda joylashmay, aksincha 
o ‘z joyini o ‘zgartirib turishini aniqladi. Genlarni genom bo‘yicha ko‘chib 
yurishi uzoq vaqt tan olinmadi. Shunga qaramay bunday hodisa bo iishi 
m u m k u n lig i A Q S h o lim la ri 
J .B ish o p , A .B u x ariy
to m o n id a n
mikroorganizmlarda, rus olimi 
G.Georgiyev 
tom onidan esa hayvonlarda

---

aniqlandi.Bunday ko‘chib yuruvchi genlar toifasi 
regulyator genlar 
yoki 
transpozonlar 
deb ataladi. Transpozonlaro‘zjoyini o ‘zgartii^ganda qo‘shni 
genlar faoliyatini u yoki bu tomonga o ‘zgartiradi. Transpozonlar xilma- 
xil strukturaga ega bo‘lsalar ham, barcha transpozon molekulalarining 
har ikki chetida maxsus nukleotidlar izchilligi, markaziy qismida esa 
D NK molekulasini belgilangan joyda yopishqoq uchlar hosil qilib kesuvchi 
transpozaza fermentini sintez qiluvchi gen joylashgan bo4adi.
2.Plazmidlar
Bakteriya va tuban eukariot hujayralarida asosiy xromosomadan tashqari 
q o ‘s h im c h a m ay d a p la z m id la r u c h r a y d i. P la z m id a la r aso siy
xromosomalardan bir necha yuz barobar kichik D N K qoksh spiralidan 
iborat. Plazmidlar o ‘rtacha 3-10 genlardan tashkil topgan bo‘lib, ikki 
toifaga bo‘linadi. Ularning birinchisi transpozon yoki bakteriofag irsiy 
m olekulasi kabi hujayradagi asosiy xrom osom aning maxsus D N K
izchUhgini kesib, rekombinatsiya bo‘la oladigan plazmidalrdir. Bunday 
rekombinatsiyalanuvchi plazmidlarni transmissil, ya’ni nasldan-naslga 
beriluvchi plazmidalar deb nomlanadi. O datda transmissibl plazmida 
hujayraning asosiy xromosomasiga birikkandan so‘ng o ‘z mustaqilligini 
yo‘qotsa ham ularda joylashgan genlar orasida faoliyatini bajaradi. Hujayra 
bo‘linganda rekombinatsiyalanuvchi plazmid genlari asosiy xromosoma 
genlari bilan birikkan holda nasldan-naslga beriladi.
Plazmidlarning ikkinchi toifasi avtonom holda replikatsiyalanuvchi 
plazmidlar deb ataladi. Bunday plazmidlar asosiy xromosomaga birika 
olmaydi. Shunga ko‘ra ular mustaqil holatda o ‘z -o ‘zini rephkatsiya yo‘li 
bilan ko‘paytira oladilar. Avtonom plazmidlar bakteriya yoki zamburug' 
bo‘linganda qiz hujayralarga tasodifiy ravishda taqsimlanadi. Ayni vaqtda 
avtonom plazmidlar bir hujayradan ikkinchisiga hujayra qobig‘i yoki 
membrana teshiklari orqali o ‘ta oladi.