Talaba: amanbayev abbos

- To’g’ri xarajatlar – bevosita tannarxda aks etib, mahsulot narxi tarkibiga kiradi. - Egri xarajatlar – tannarxda aks etmaydi va mahsulot narxiga ustama hisoblanadi. Mahsulot birligini ishlab-chiqarishga qilinadigan sarf-xarajatlarni hisoblash uchun o‘rtacha umumiy, o‘rtacha doimiy va o‘rtacha o‘zgaruvchan xarajatlar tushunchalaridan foydalaniladi. O’rtacha umumiy xarajatlar umumiy xarajatlarning ishlab chiqarilgan tovar miqdoriga nisbatiga teng. O’rtacha doimiy xarajatlar doimiy xarajatlarni ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi. O’rtacha o’zgaruvchi xarajatlar o’zgaruvchi xarajatlarni ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi. Eng yuqori darajada foyda olishga erishish uchun tovar ishlab chiqarishning zarur miqdorini aniqlash zarur. Bunga keyingi (qo’shilgan) xarajat tushunchasi xizmat qiladi. Keyingi (qo’shilgan) xarajat, qo’shimcha ishlab chiqarilgan mahsulotning navbatdagi birligiga qilingan xarajatlarni anglatadi. Qo‘shimcha xarajatlarni har bir navbatdagi qo‘shimcha chiqarilgan mahsulot birligi yoki partiyasi uchun aniqlash mumkin.

3. Agrar munosabatlar va ularning bozor tizimidagi o‘rni

Yer qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish faoliyatining asosiy shart – sharoiti sifatida chiqadi. Iqtisodiy resurs sifatidagi yerning xususiyati shundan iboratki, uning umumiy miqdori o‘zgarmas, maydoni cheklangan va inson o‘z xohishiga ko‘ra bu o‘lchamni o‘zgartirishga layoqatli emas. Qishloq xo‘jaligida yer undan foydalanilganda boshqa tarmoqlardan farq qilib, ishlab chiqarishning asosiy vositasi hisoblanadi va renta shaklida daromadi keltiradi. Er qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetishtirishda vosita bo‘lib xizmat qilishi sababli, shu yerdagi tuproq muayyan unumdorlikka ega bo‘lishi zarur. Yerning tabiiy va iqtisodiy unumdorligi farqlanadi. Bunda uning tabiiy unumdorligi alohida ahamiyatga ega bo‘lib, yer mulkdori o‘zlashtiradigan daromadning darajasini belgilab beradi. Yerning iqtisodiy unumdorligi unga qo‘shimcha ishlov berishi, (organik va mineral o‘g‘itlar solish) natijasida oshirilib boriladi. Insonning tuproq unumdorligiga ta‘siri chegarasiz emas. Qachonki yerga qo‘shimcha qo‘yilgan mehnat va kapital hisobiga olingan qo‘shimcha samara (daromad) kamayib borsa keyingi iqtisodiy resurslar taklifini rag‘batlantirishdan to‘xtaydi. Bu unumdorlikning pasayib borish qonuni mazmunini ifodalaydi. Yerning tabiiy xususiyatlariga quyidagilar kiradi:

- tabiiy unumdorligi va sotish bozorlariga nisbatan joylashgan joyi. Bu ko‘rsatkichlar bo‘yicha yerlar sifati va raqobatbardoshligi jihatdan bir-biridan farqlanadi. - yerlarning tabiiy (tuproq tipi, rel‘efi), va iqlim sharoitlari. Turli geografik hududlardagi yer uchastkalari shu sharoitlar tufayli bir xil unumdorlikka ega bo‘lmaydi. Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish ko’p jihatdan yer bilan bog’liq, shuning uchun ham erga egalik qilish, tasarruf etish va undan foydalanish hamda yer rentasining hosil bo’lishi, taqsimlanishi bilan bog’liq bo’lgan munosabatlar agrar munosabatlar deyiladi. Er rentasi orqali yerga bo‘lgan mulkchilik huquqi ro‘yobga chiqariladi. O‘zbekistonda «yer – davlat mulki – umummilliy boylik...» bo‘lganligi sababli yerga bo‘lgan mulkchilik, yerga egalik qilish va yerdan foydalanish huquqi turli sub‘ektlarga tegishli bo‘ladi. Yerga egalik jismoniy va huquqiy shaxslarning ma‘lum yer uchastkasiga tarixan tarkib topgan asoslardagi yoki qonun hujjatlarida belgilangan tartibdagi egalik huquqini tan olishini bildiradi. Yerga egalik deganda avvalo yerga bo‘lgan mulkchilik huquqi ko‘zda tutiladi. Yerga egalikni yeri bo‘lgan mulkdor amalga oshiradi. O‘zbekiston Respublikasining yer kodeksida ta‘kidlanganidek: «Yer uchastkalari yuridik va jismoniy shaxslarga doimiy va muddatli egalik qilish hamda ulardan foydalanish uchun berilishi mumkin»55 Yerdan foydalanish huquqi – bu o’rnatilgan urf-odatlar yoki qonuniy tartibda undan foydalanishni bildiradi. Yerdan foydalanuvchi yer egasi bo‘lishi shart emas. Real xo‘jalik hayotida yerga egalik qilish va yerdan foydalanishni ko‘pincha har xil sub‘ektlar amalga oshiradi. Agrar munosabatlarning asosini renta munosabatlari tashkil qiladi. Qiymat nazariyasi tarafdorlari rentaning vujudga kelishini qiymat qonuni doirasida tushuntirsa. Hozirgi zamon renta nazariyasida uning mohiyati iqtisodiy resurs hisoblangan yerga bo‘lgan talab va taklifning harakati hamda muvozanatli narxning hosil bo‘lishi orqali asoslanadi.

iqtisodiy kategoriya sifatida, taklifi noegiluvchan bo‘lgan har qanday omil hisobiga olingan daromadni anglatadi. Renta turidagi daromad taklifi cheklangan boshqa tabiiy resurslarda ham uchraydiki, ular ko‘pincha kvazirenta deb ataladi. Kvazirenta – bu qandaydir ishlab chiqarish omili taklifi kam yoki ko‘p darajada cheklanganligi keltirib chiqaradigan daromaddir

Yer rentasi yer egaligini iqtisodiy jihatdan ro’yobga chiqarishning shaklidir. Yer rentasi yerga ishlab chiqarish omili sifatida egalik qiluvchilarning oladigan daromadidir. Yer rentasining bir qancha tarixiy ko‘rinishlari ham mavjud bo‘lgan. Jumladan, barshchina (ishlab berish), obrok (natural soliq) va pul solig‘i shakllaridagi feodal rentalari shular jumlasidandir. Renta vujudga kelish sabablari va shart-sharoitlariga qarab quyidagi turlarga ajratiladi: Absolyut yer rentasi, Differentsial renta ( I va II) monopol renta, qazilma boyliklar, qurilishlar joylashgan yerlardan olinadigan renta.

Differentsial renta – yer uchastkalarining unumdorligi va joylashgan joyidagi farqlar natijasida vujudga keladigan daromad. Differentsial renta I – yerlarning tabiiy unumdorligidagi farqlar natijasida vujudga keladigan daromad. Differentsial renta II– yerlarning iqtisodiy unumdorligini oshirish natijasida vujudga keladigan daromad

Ijara haqi. Renta munosabatlarini qarab chiqishda uning ijara haqidan farqini e‘tiborga olish zarur. Agar ijaraga beriladigan yerga oldin irrigatsiya va melioratsiya inshootlar qurish hamda yerning iqtisodiy unumdorligini oshirish bilan bog‘liq ravishda kapital qo‘yilmalar sarflanmagan bo‘lsa, ijara haqi va renta miqdoran bir-biriga to‘g‘ri keladi. Aks holda, ijara haqi yer rentasidan farq qiladi. Ijara haqi (IH) quyidagilardan iborat: yerdan foydalanganlik uchun to‘lanadigan renta (R), yerga ilgari sarflangan kapital uchun foiz (r); yer uchastkasini ijaraga bergunga qadar unga qurilgan inshootlar amortizatsiyasi (A). Buni formulada quyidagicha yozish mumkin: IH = R+r+A.

Shundan kelib chiqib, yerning narxi quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi.

B = R/r*100

Bunda: R - renta r1 - ssuda foizi normasi, B - yer bahos

Agrosanoat integratsiyasi – qishloq xo‘jaligi bilan unga xizmat qiluvchi va mahsulotni iste‘molchiga yetkazib beruvchi tutash tarmoqlar o‘rtasida ishlab chiqarish aloqalarining rivojlanishi hamda ularning uzviy birikish jarayonidir

Agrosanoat majmuasi (ASM) – bu qishloq xo’jalik mahsulotlari yetishtirish, uni saqlash, qayta ishlash va iste’molchilarga yetkazib berish bilan shug’ullanuvchi iqtisodiyot tarmoqlaridir. ASM to‘rtta sohani o‘z ichiga oladi. Birinchisi, qishloq xo‘jaligiga ishlab chiqarish vositalari yetkazib beradigan sanoat tarmoqlari, shuningdek, agrarsohaga ishlab chiqarish texnika xizmati ko‘rsatish bilan band bo‘lgan tarmoqlar; ikkinchisi – qishloq xo‘jaligi; uchinchisi – qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini iste‘molchiga yetkazib berishni ta‘minlaydigan tarmoqlar (tayyorlash, qayta ishlash, saqlash, tashish, sotish). Agrosanoat majmuasi tarkibida to‘rtinchi soha odamlar hayoti va faoliyatining umumiy sharoitlarini ta‘minlaydigan infratuzilma muhim o‘rin tutadi. Ishlab chiqarish infratuzilmasi bevosita ishlab chiqarishga xizmat qiladigan tarmoqlarni, ijtimoiy infratuzilma odamlar turmush faoliyatining umumiy sharoitlarini ta’minlaydigan sohalarni (uy-joy, madaniy – maishiy xizmat, savdo, umumiy ovqatlanish va hokazo) o’z ichiga oladi.

4. 
   Milliy iqtisodiyotning mazmuni va uning tuzilishi.
   

Makroiqtisodiyot – bu milliy iqtisodiyot, uning alohida mulkiy sektorlari va jahon xo‘jaligi darajasida ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalarini bir butun qilib birlashtirgan iqtisodiyot tuzilmasidir. Makroiqtisodiyotning har qanday darajasidagi tarkib topgan tuzilmasi ijtimoiy mehnat taqsimoti va ixtisoslashuv rivojining natijasi hisoblanadi.