Ta’kidlash joizki qoraxoniylar davlati tarixshunosligi u qadar boy emas

Ushbu kursning asosiy maqsadi – tariximizning muhim voqealarini o'rganishda yozma manbalarni ahamiyatini ko'satish, jahon, jumladan O'rta Osiyo, shuningdek O'zbekiston hududida yashab o'tgan odamlar, qadimgi qabilalar va xalqlarning tarixini va madaniy taraqqiyotidagi o'ziga xos tomonlari va xususiyatlarini ko'rsatib berishdir.
Biz o’z taqdirimizni o’z qo’limizga olib, azaliy qadriyatlarimizga suyanib, shu bilan birga, taraqqiy topgan davlatlar tajribasini hisobga olgan holda, mana shunday olijanob intilishlar bilan yashayotganimiz, xalqimiz asrlar davomida orziqib Kutgan ozod, erkin va farovon hayotni barpo etayotganimiz, bu yo’lda erishayotgan yutuqlarimizni xalqaro hamjamiyat tan olgani bunday imkoniyatlarning barchasini aynan mustaqillik berganini bugun hammamiz chuqur anglaymiz¹.
Kurs ishining maqsad va vazifalari.

• 
  ” Istiqlol jallodlari” asarining yaratilishi
  
• 
  Uning asari haqida ma’lumot berish.
  
• 
  O’rganish- tadqiqotlarni yoritib berish.
  
• 
  Asarni o’rgangan olimlarning faoliyatini yoritish.
  

Kurs ishning obyekti: “Istiqlol jallodlari” asari
Kurs ishining predmeti. “Istiqlol jallodlari” asari
Kurs ishning tuzilishi va hajmi: Kurs ishi: Kirish, ikki bob, 5 ta paragraf, Xulosa va Foydalingan adabiyotlar ro’yxatidan tashkil topgan bo’lib, umumiy hajmi 36 sahifadan iborat.

I Bob. Mustafo Cho’qay va uning “Istiqlol jallodlari” asari haqida


1.1 Mustafo Cho’qay va uning faoliyati haqida
Qozoq shoiri O‘ljas Sulaymonov «Aziya» kitobida akademik Grekovning «Kiyev Rusi» asaridan bir parcha keltiradi: «Ham yozma, ham boshqa manbalar xizmatimizga muntazir. Ammo manbalar qanday bo‘lishidan qat’i nazar, faqat bir holdagina foydali bo‘lishi mumkin — tadqiqotchining o‘zi undan nima istashini yaxshi bilmog‘i kerak». O‘ljas Sulaymonov bu ko‘rsatmani keskin tanqid qiladi. Chindan ham, yuksak rutbalik rahbarlarning og‘ziga qarab ish yuritishni odat qilib olgan ancha-muncha «olimlar» taniqli akademikning bu gapini o‘zlari uchun muqaddas dasturil amal qilib oldilar. Ular turli-tuman asarlarida tarixni xolisona yoritish o‘rniga undan o‘z maqsadlariga mos keladigan hodisalar va faktlarni tanlab yoritish, qolganlarini esa xas-po‘shlash yoxud bilib bilmaganga olish yo‘lidan bordilar. Biroq gap faqat mashhur akademikning nazariy ko‘rsatmasida ham emas. Bu qo‘rsatmaning o‘zi mamlakatimizda 20-yillardayoq qaror topgan muayyan ijtimoiy-siyosiy vaziyatning samarasi o‘laroq maydonga kelgandi.
Ma’lumki, 1917-yildan keyin bolsheviklar barpo etgan yo‘qsullar hukmronligi saltanatida hukmron mafkura faqat bir maqsadga— yangi tuzumni har jihatdan oqlash va ulug‘lashga xizmat qildi. Bu yo‘lda u har qanday vositalardan, hatto zo‘ravonlikdan ham, oshkora yolg‘on, surbetlarcha soxtakorliklardan ham qaytgani yo‘q. Hukmron mafkura, ayniqsa, bolsheviklarning milliy siyosatini «ulug‘lashda» zo‘r jonbozlik ko‘rsatdi. «Oktyabr o‘tmyshda ezilgan xalqlarni ozodlikka olib chiqdi, ular ulug‘ og‘amizning yordami bilan baxtiyor hayot qurdilar, ular o‘tmishda xor va qashshoq edilar, faqat sovet davridagina madaniyatli, farovon turmush kechira boshla-dilar, buning uchun ular partiyadan har qancha minnatdor bo‘lsalar arziydi. Kimda-kim bu gaplarga qo‘shilmasa yoxud qarshi bo‘lsa, u g‘oyaviy mahdud, murtad, xalqning ashaddiy dushmani, razil millatchi!» — O‘nlab -yillar davomida ana shu «haqiqatlarini xalq ongiga singdirishga harakat qilindi. Afsuski, ijtimoiy ilmlar turli tazyiqlar va ma’muriy jazolar ta’sirida mustaqilligini yo‘qotib, nobop tuzumning xizmatkoriga aylandi. Oqibatda olis o‘tmish ham, yaqin tariximiz ham butunlay soxtalashtirilib, buzib, yolg‘on-yashiqqa, uydirmalarga qoryshtirib talqin etila boshladi. Ayniqsa, XX asrda yashab o‘tgan, ilg‘or g‘oyalarni olg‘a surgan, bu yo‘lda qo‘lidan kelgan xizmatini ayamagan ziyolilar shafqatsiz tanqid ostiga olindi. Ularning olamdan o‘tib ketganlariga «jadid» degan muhr bosilib, yomonotliqqa chiqarildi. Ming xil chig‘iriqlardan o‘tib, 30-yillarga yetib kelganlari Stalin jallodlari tomonidan qatli om qilindi. O‘z vaqtida vatanini tark etib ulgurgan, muhojirlikning og‘ir, minnatli nonini yeb, o‘ta murakkab sharoitlarda jon asraganlarga esa «sovetlarning ashaddiy dushmani, vatangado xoinlar, aksilinqilobchilar, millatchilar» degan qora tamg‘a yopishtirildi. Ularni qoralashga rasman fatvo berildi. Tarixchimi, adabiyotshunosmi, iqtisodchimi, faylasufmi, xullas, olim zoti borki—hammasi ularning bironta asarini, biron maqolasiny o‘qimasa-da, hayot yo‘lini bilmasa-da, siyosiy, adabiy, falsafiy qarashlaridan bexabar bo‘lsa-da, qarshi chiqmog‘i, munozaraga kirishib, qarashlarini rad etmog‘i, behayo so‘zlar bilan so‘kib, loyga qorishtirmog‘i ham farz, ham qarz edi. Bunday olimlar rag‘batlantirilar, «mafkuramizni mustahkamlash ishiga hissa qo‘shgan qahramonlar» deb baholanardi. Buni qarangki, muayyan -yillarda ana shunday «aksil targ‘ibotchilik», chet ellardagi o‘zbek muhojirlarini yoki boshqa millatlarga mansub sharqshunos olimlarni fosh qilish ayrim «olimlar» uchun tirikchilikning oson yo‘l aylandi. Ancha-muncha odamlar bu yo‘ldan borib, mansab pillapoyalaridan ko‘tarildilar va soxta shuhrat egalariga anlandilar. Bugun bularning hammasi yolg‘on bo‘lib chiqdi. O‘sha «fosh etilgan», urilgan, so‘kilgan sovetshunoslarning ko‘p gaplari to‘g‘ri ekan — ular chetdan turib, Turkistonning zavolli ahvoli, achchiq taqdiri to‘g‘risida bizga qaraganda to‘g‘riroq va teranroq fikr yuritishgan ekan. Zamon o‘zgardi, katta qiyinchiliklar, talafotlar evaziga bo‘lsa hamki, oshkoralikka erishdik, asta-sekin so‘z erkinligi kirib kelyapti. Bugun Vali Qayumxon, Boymirza Hayit, Buloqboshi, Temirxo‘ja kabi o‘zbek muhojirlarining nomini bemalol tilga oladigan, asarlarini chop etadigan bo‘lib qoldik. Hatto o‘zbek yozuvchilarining so‘nggi qurultoyida Boymirza Hayit yozuvchilar uyushmasiga qabul qilindi. Ana shu muhojirlar safida Mustafo Cho‘qay alohida o‘rin tutadi.
Mustafo Cho‘qay faqat turkistonlik muhojirlar o‘rtasidagina emas, balki G‘arbdagi, ayniqsa, Olmoniya va Turkiyadagi sharqshunos olimlar dunyosida katta obro‘ qozongan, yuksak nufuzga ega bo‘lgan bir zotdir. Alloma bu e’tiborga bir vaqtlar Turkiston muxtoriyatining boshida turgani uchungina emas, ikkinchi jahon urushi chog‘larida turkistonlik yurtdoshlaridan ancha-muncha odamni o‘lim changalidan tortib olib, asrab qolgani uchungina emas, balki Turkiston mustaqilligi yo‘lidagi fidokorona faoliyati tufayli, ko‘pgina teran va xolisona ilmiy asarlari tufayli erishgan. Chet ellarda uni «turklarning buyuk milliyotchisi va yurtsevarlaridan biri²» deb e’zozlaydilar.
Afsuski, ana shunday inson haqida deyarli hech narsa bilmaymiz. To‘g‘rirog‘i, bilganimiz — hukmron mafkuraning bu odam haqida miyamizga quygan yolg‘on-yashig‘idan o‘zga narsa emasdi. Mustafo Cho‘qayning nomi 20-yillarda ko‘p tilga olinardi. Ammo har xil qurultoy, mafkuraviy anjumanlarda, inqilobiy mavzularda yozilgan risola va kitoblarda u ashaddiy xalq dushmani, milliy burjua mafkurasining yetakchi namoyandasi, sovet hokimiyatiga qarshi kurashgan, bosmachilik harakatini uyushtirgan bir kimsa sifatida ta’riflanadi. 30-yillarning o‘rtalarida ham turli munosabatlar bilan Mustafo Cho‘qay tez-tez tilga tushib turdi. Jumladan, 1930-yilda O‘zbekiston SSR Oliy sudining sobiq raisi Sa’dulla Qosimov ustidan bo‘lgan sud jarayonida davlat qoralovchisi R. Katanyanning ayblov nutqida yoki O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining birinchi kotibi Akmal Ikromov so‘zlagan ma’ruzalar yoxud nutqlarda shunday bo‘lgan. Biroq 1937-yildan keyin xuddi birov buyruq berganday, Mustafo Cho‘qay nomi matbuot sahifasidan butunlay o‘chib ketadi, go‘yo bu odam, umuman, hech qachon yashab o‘tmagandek, uning to‘g‘risida lom-mim de-yilmaydi. Faqat 1985-yildan keyingina olim haqidagi gaplar yana tiklandi, biroq bu gal yangi asosda, yangicha munosabat bilan tiklandi; ba’zi asarlari matbuotda e’lon qilina boshlandi.
1.2 Mustafo Cho’qay va uning “Istiqlol jallodlari” asarining ahamiyati.
Mazkur ish Mustafo Cho‘qay haqidagi ilk maqola. Afsuski, qo‘limda uning chet ellarda bosilgan ko‘pgina kitoblari va tadqiqotlari yo‘q. Shunday bo‘lsa-da, Mustafo Cho‘qayning Turkiyada bosilgan «1917-yil xotira parchalari» degan kitobi hamda unga bag‘ishlangan albom asosida va gazetada chop etilgan «Turkiston Sho‘rolar hokimiyati davrida» degan maqolaga suyanib, uning hayot yo‘li va ijtimoiy-siyosiy qarashlari to‘g‘risida fikr yuritmoqqa jazm qildim. Shoyadki, Turkiston mustaqilligining atoqli kurashchisi sifatida dong taratgan yurtdoshimiz haqida ilk tasavvur beruvchi bu maqola bugungi o‘zbek kitobxonlari uchun foydadan xoli bo‘lmas.
Mustafo Cho‘qay 1890-yilning 17-yanvarida (bu yerda tug‘ilgan kun sanasi eski hisobda keltirilmoqda) Oqmachit shahrida tug‘ilgan. Oqmachit hozir Qizil O‘rda viloyatining markazi. XIX asr o‘rtalarida bu shahar Qo‘qon xonligiga qarar, uning chegarasida joylashgan ovloq bir qal’a hisoblanardi. Olmaotada istiqomat qiluvchi rus zabon yozuvchi Anov «Oqmachit» romanida bu shaharning rus qo‘shinlari tomonidan ishg‘ol qilinishi voqealarini batafsil hikoya qilgan. Cho‘lpon ham «Kecha va kunduz» romanida Oqmachitga doir latifanamo bir gapni keltiradi. Roman qahramonlaridan biri Noib to‘ra Miryoqubga deydi: «…Senlarning Xudoyorxoningga «o‘rislar Oqmachitni olib qo‘ydi» deganlar. Xudoyorxon «u yurtim necha kunlik yo‘lda?» deb so‘ragan, «bir oylik yo‘lda» deganlar. «Unday bo‘lsa, menga unaqa olis yurtning keragi yo‘q. Olsa olabersin» degan…³»
Inqilobdan oldin Oqmachit yana bir jihati bilan mashhur bo‘lgan — ovloq joy bo‘lishiga qaramay, Oqmachitdan juda ko‘p tilmochlar chiqqan. Yaxshisi, bu xususda so‘zni Mustafo Cho‘qayning o‘ziga beraylik: «Eski Turkiston viloyati doirasidagi shaharlar orasida Oqmachitning ba’zi o‘ziga xosliklari bor edi Ulardan biri, balki eng muhimi, bu doirada faoliyat ko‘rsatgan tilmochlarning ko‘pchiligi Oqmachitdan chiqqani edi. Yolg‘iz Sirdaryo viloyati hududidagina emas, Samarqand va Farg‘ona viloyati shaharlarida ham gubernator, politsiya mahkamalarida oqmachitlik qozoq tilmochlari xizmat qilardi Oqmachit shahri kotib va tilmachlar yetishtirib beruvchi bir makon bo‘lib qolgandi⁴.» Mustafo ana shunday muhitda dunyoga kelgandi. Otasi Cho‘qaybey To‘rg‘ay Dodho o‘g‘li (1811—1918) o‘z davrining ko‘zga ko‘ringan arboblaridan bo‘lgan. U o‘g‘lini ilmli, ma’rifatli qilib tarbiyalash yo‘lida qo‘lidan kelgan ishni ayamagan. Mustafo boshlang‘ich ma’lumotni Oqmatchitda ona tilida eski maktabda oladi. O‘g‘lidagi iqtidorni va ilmga havasni payqagan ota eski maktab ta’limi bilan cheklanish mumkin emasligini yaxshi tushunadi va uni Toshkentga yuboradi. Bu yerda Mustafo gimnaziyada rus tilida tahsil ko‘radi. Uni a’lo bahoda bitirgach, Peterburgga yo‘l oladi. Mustafo Peterburg dorilfununining huquq kulliyotini ham zo‘r muvaffaqiyat bilan tugatadi. Dorilfununda o‘qir ekan, Mustafo faqat huquqshunosliq ilmlariga qiziqish bilan kifoyalanmay, ayni choqda, til o‘rganish bobida ham favqulodda iqtidor egasi ekanini namoyish etadi. Mustafo Cho‘qay ham bevosita siyosiy faoliyat maydoniga kirib qoladi. Tabiiyki, yosh Mustafoni hammadan avval ona yurt taqdiri qiziqtirar edi. U Turkistonni mustamlaka kishanlaridan xalos ko‘rishni istar, o‘lka xalqlari o‘z taqdiriga o‘zi xo‘jayin bo‘lgan holda taraqqiyot yo‘liga chiqib, boshqa ilg‘or mamlakatlar qatoridan o‘rin olishini xohlardi. U inqilob arafalarida yozgan maqolalarida Turkiston mustaqilligi uchun kurash g‘oyalarini keng targ‘ib eta boshladi. Shunday qilib, Mustafo Cho‘qay Turkiston manfaatlarini chuqur tushunadigan ilg‘or fikrli ziyolilarning oldingi qatoridan o‘rin egallaydi. Fikri teran, qalami o‘tkir bo‘lgani uchun uni hatto Rossiya Dumasiga ishga olishadi.
«1917 -yil inqilobi boshlangan kezlarda,— deb yozadi Mustafo Cho‘qay «1917 -yil xotira parchalari» kitobida,— men Peterburgda edim. U zamonda men Rossiya Dumasi (parlamenti) Musulmon fraksiyasi qoshidagi byuroda Turkiston vakili edim. Turkiston haqida materiallar to‘plar va davlat dumasidagi musulmon millat vakillariga Turkiston bilan bog‘liq masalalar haqida kerakli materiallarni hozirlab berardim». 191 -yil fevral inqilobi amalga oshib, podsho taxtdan voz kechishi haqidagi Manifestni e’lon qilgan kuni Mustafo Cho‘qayni Toshkentga taklif etadilar. Biroq Toshkentdan kelgan telegrammada 1917-yilning aprelida Orenburgda Umumqozoq Kongressi bo‘lishi ma’lum qilingan va unda Mustafo Cho‘qayning Turkiston vakili sifatida qatnashishi iltimos etilgandi. Mustafo Cho‘qay Orenburgga yo‘l oladi, biroq manzilga yetguncha yo‘lda — Penzada to‘xtab o‘tishga to‘g‘ri keladi. Penzadagi voqea Mustafo Cho‘qayning ona yurtga muhabbati mazhum narsa emas, balki vatanning xo‘rlangan, qiynalgan, ezilgan farzandlariga chinakam g‘amxo‘rlik tarzida namoyon bo‘lganini ko‘rsatadi. Mustafoning o‘zi quyidagicha yozadi: «Yo‘lda Penza shahrida turkistonliklarimizga duch keldim. Bu yerda Turkiston ishchilari to‘la o‘nlarcha vagon bir chekkaga chiqarib qo‘-yilgandi Bu bechoralarning turmushi va oqibatidan xabar oladngan biron kimsa yo‘q edi. Shu tarzda unutilgan turkistonliklar nima qilishlarini bilmay nochor ahvolda qolgan edilar.» Mustafo Cho‘qay Turkiston vakili sifatida bekat boshlig‘iga murojaat qiladi, undan ish chiqmagach, viloyat komissari bilan gaplashadi. Bundan ham natija chiqmaydi. Ishga viloyat ishchi-askar deputatlari sho‘rosi aralashadi va Mustafoning qiyin-qistovi bilan turkistonlik ishchilar tushgan vagonlar ona yurt tomon yo‘l oladi.