99
кислород ютилиб, карбонат ангидрид ажралиб чиқади ва иссиқлик ҳосил
бўлади деган хулосага келган эди
22
.
Биокимёнинг бошланғич тарихи органик кимёнинг пайдо бўлиши ва
химикларнинг ўсимлик ҳамда ҳайвонлардан
турли моддаларни ажратиб
олишдаги муваффақиятлари билан боғлиқ. Маълумки бу ишлар Вёлер (1800-
1882) томонидан танада азот алмашинувининг охирги маҳсули сийдикчил
(мочевина) ни синтез қилишдан бошланади. Бу муҳим кашфиёт туфайли ҳайвон
маҳсулотлари табиатдан ташқари қандайдир кучлар таъсирида пайдо бўлади,
деб даъво қилиб келган
витализм
назариясига қаттиқ зарба берилди ва шу
билан бирга органик кимё тарихининг биринчи саҳифалари очилди.
Ана шу
даврда Либих (1803-1873) барча ўсимликларнинг озиқ манбаи пластик молик
бўлиб оқсил, углевод, ёғ ва минерал моддалардан ташкил топганлигини қайд
этди
23
.
Органик кимёнинг бундан кейинги эришган ютуқлари, ҳусусан,
Шеврель томонидан (1786-1889) ёғлар тўзилишининг ўрганилиши, рус олими
А.М. Бутлеров (1828-1886) ва немис олими Эмиль Фишер (1852-1919) нинг
углеводлар, Коссель (1853-1927) ва Фишернинг нуклеопротеидлар ҳамда
оқсиллар устидаги ишлари озиқ моддалар ва ҳужайраларнинг таркибий
қисмларини аниқлашга имкон берди. XIX асрнинг иккинчи ярмида ўсимликлар
ва ҳайвонлар физиологиясини ўрганишда ҳам катта муваффақиятларга
эришилди: натижада физиологик тадқиқотларда организмларниг кимёвий
таркибий қисмлари ва улардаги кимёвий жараёнларни
текшириш ишлари
жараёнлари кенгайиб борган. Франсуз олими Луи Пастер (1882-1895) ачиш
жараёнинг табиатини, И.П. Павлов (1849-1936) ҳайвонлар озиқланишиниг
физиологиясини, К.А. Тимирязев (1843- 1920) ўсимликлардаги фотосинтез
жараёнини ўрганиши бунга мисол бўлади. Бюхнер (1860-1917) ачиш билан
боғлиқ ходисаларни текшириб, ҳаёт жараёнларининг хақиқий тезлатувчилари -
22
By Roland W. Scholz Environmental Literacy in Science and Society: From Knowledge to Decisions. New York,
USA, 2011; Cambridge University Английский. р.187-188.
23
By Roland W. Scholz Environmental Literacy in Science and Society: From Knowledge to Decisions. New York,
USA, 2011; Cambridge University Английский. р.190.
100
ҳужайранинг катализаторлари бўлган ферментлар (энзимлар) тўғрисида
ҳозирги замон концепциясини яратди. Овқатланиш ва овқат
моддалар
таркибидаги қандайдир номаълум омилларнинг етишмаслиги билан боғлиқ
касалликларни текшириш асосида витаминлар хақидаги таълимот пайдо
бўлган.
XIX асрнинг охири ва XX аср бошларида физик кимёнинг асосий
тушунчалари - электролитик диссоциация, водород
ионлари концентрацияси -
рН, оқсилларнинг коллоид табиати, оксидланиш-қайтарилиш реакциялари ва
уларнинг биологик ҳодисаларга татбиқи хақида асосий маълумотлар олинди.
Шу йилларда вируслар ва уларнинг нуклеопротеид таркиби,
ички секреция
безлари ҳамда уларнинг моддалар алмашиниувини бошқаришда асосий роль
ўйнайдиган гормон номли биологик фаол кимёвий маҳсулотлари аниқлана
бошланди.
Варбург (1883-1970), Виланд (1877-1957), А.Н. Бах (1857-1946), В.Н.
Палладин (1859-1922), Кейлин (1887-1963) ва Теорелл ишлари асосида
ҳужайранинг оксидланиш жараёнлари ҳақидаги дастлабки назариялар майдонга
келди. Шу даврда биринчи биокимё кафедралари ташкил этилиб дарслар
ўтилган. Дарсликлар ва журналлар нашр қилина бошланган. Кейинги йилларда
биокимёнинг тез суратлар билан жадал тараққий этишига шу даврдаги тадқиқот
ишларини олиб бориш учун бир қатор аппаратлар ва
янги усулларнинг кашф
этилиши ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлди. Бўлар қаторида тўқималарнинг
нафас олишини текшириш учун Баркфорт - Варгбургнинг қимматли
монометрлик аппарати, Сведбергнинг ультрацентрифугаси, Тизелиуснинг
электрофорез аппарати ва кейинроқ изотоплар усули ҳамда 1908
йилда рус
олими Цвет кашф этган хроматография усулининг модификацияси-қоғоз
хроматографиясининг биологик ва кимёвий текширишлар учун татбиқ
қилиниши муҳим ўрнини эгаллади
24
.
24
By Roland W. Scholz Environmental Literacy in Science and Society: From Knowledge to Decisions. New York,
USA, 2011; Cambridge University Английский. р.196.
101
Ҳозирги замон биокимёси Мейергоф ва Хиллнинг қисқарувчи
мускулларда сут (лактат) кислота ҳосил бўлиши билан кислород ютилиши ва
иссиқлик ажралиши орасидаги корреляцияни аниқлашдан бошланган деб
ҳисобланади.
Do'stlaringiz bilan baham: 
