Тайёрлаш ва уларнинг малакасини оширишни ташкил этиш бош илмий методик маркази

 
2.4. Ўз РФА Биологик илмий - тадқиқот институтларида олиб борилаётган 
илмий изланишлар ва қўлга киритилган ютуқлар, тадбиқ этилган 
инновациялар. 
Сув ўтларидан ҳозирги кунда энергия олиш учун турли ривожланган 
мамлакатлар катта инновация жорий қилмоқдалар. Бундан ташқари сув 
ўтлардан озиқ овқат, дори препаратлари, витаминлар олиниши йўлга қўйилган. 
Қишлоқ ҳўжалигида боқиладиган паррандаларга ва қорамолчиликда озиқа 
сифатида сувўтларнинг қурутилган массасидан фойдаланиш йўлга қўйилган. 
Бунда парранда ва қорамолларнинг массаси ва тухумларининг миқдори ва 
уларнинг таркибидаги элементлар кўрсатгичи сезиларли ўзгарган. Бундан 
ташқари сувўтлари ҳаводаги эркин азотни ўзлаштириши фанга маълум 
бўлгандан сўнг тупроқ унумдорлигини ошириш мақсадида ва биогумус 
таркибига қўшиб ишлатиб келинмоқда. Ривожланган давлатлар сувўтларидан 
биоёқилғи олишмоқда. Сувўтларидан (диатом) қурулишда қўлланилмоқда, 
фильтрлар олинмоқда, қизил сувўтларининг таркибида йод кўп бўлганлиги 
сабабли таркибида йод бўлган препаратлар олинмоқда. Бактерияларни ўстириш 
учун агар-агар моддаси олинади. Бу модда қандолатчилик озиқ овқат саноатида 
ҳам ишлатилади. Жаҳон олимлари томонидан сувўтлари онкологик шишларга 
қарши хусусиятга эгалиги аниқланган. Қадимги хитойда сувўтлардан 
беморларга дамлама таёрлаб ичирилган. Баъзи сувўтларини фитачой сифатида 
таклиф қилинади. Гармонлар балансини нормаллаштириш хусусиятга эгалиги 
аниқланган. Косметологияда кенг фойдаланилади. Қўнғир сувўтлари ошқозон 
ичак системасидаги ва тўқималардаги токсинларни адсорбент қилиш 
хусусиятига эга ва организмдан токсинларни, радиактив моддаларни чиқариб 
ташлайди. Холестеринни камайтиришга ва атеросклерозни олдини олади. 
Қўнғир сувўтлари иммун системани ва эндокрин системани яхшилаши 

---

85 
аниқланган. ЎзР ФА Ўсимлик ва ҳайвонот олами генофонди институти 
Альгология лабораториясининг илмий ҳодимлари томонидан сувўтлари устида 
илмий изланишлар олиб борилмоқда ва илмий изланишларнинг аксарият қисми 
инновацияланган лойиҳалар асосида олиб борилмоқда. Масалан, хлорелла, 
азолла сувўтларини аъзотга бой чиқинди сувларини тозалашда ва шоли 
майдонларини бегона ўтлардан тозалаш, органик ўғитлашда кенг 
қўлланилмоқда. Бундан ташқари Республикамизнинг бошқа илмий текшириш 
институтлари билан биргаликда ҳамкорликдаги лойиҳалар асосида сув 
ўтларидан эфир мойлари, минераллар, витаминлар, оқсилларни ажратиб олиш 
устида иш олиб борилмоқда. 
Акарология йўналишига жорий қилинган инновациялар бошқа фан 
соҳалари ҳодимлари кўмагида тиббиёт учун қонни ивишига қарши препарат 
олиш лойиҳаси амалга оширилмоқда. ЎзР ФА Ўсимлик ва ҳайвонот олами 
генофонди институти умуртқасизлар зоологияси лабораторияси ҳодимлари 
каналарни ўрганиб, уларни сўлак таркибидаги моддаларни тўзилишини ва 
таъсирини ўрганишмоқда.
Ҳалқаро антропология жамияти томонидан одамнинг келиб чиқиши ва 
миграцияси, ирқларнинг келиб чиқиши ва тарқалишини ўрганишда самарали 
ишлар қилинган. Қадимги яшаб ўтган одамлар суяклари қолдиқларини ўрганиб 
дастлабки одамларнининг ватани ва маданият ўчоқлари, қадимги одамларнинг 
цивилизациясини ўргандилар. Ўрта Осиёдан қадимги одамлар суяк қолдиқлари 
топилган ва бу юртимиз цивилизация марказларидан бири бўлганини 
тасдиқлайди. Жаҳон олимлари томонидан аввал яшаб ўтган одамларни 
суякларининг нафақат анатомик ва марфологик тўзилишларига қараб балки, 
ДНК таҳлилига қараб одамларнинг миграцияси ўрганилмоқда. Шу кунгача 
митохондриял ДНК га ва геном ДНКга қараб миграция йўналишлари 
аниқланган. ЎзР ФА Биоорганик кимё институти Геномика лабораторияиси 
илмий ҳодимлари ва Москва Давлат Университети ҳодимлари ва бир қанча 
МДҲ илмий текшириш институлари ҳодимлари билан ҳамкорликда Ўрта Осиё 
ва МДҲ давлатларида истиқомат қилувчи инсонларни “Y” хромосомасидаги 

---

86 
ДНКга қараб ҳалқларнинг келиб чиқишини ва миграциясини аниқлашга 
эришилди. Дунёда антропология лойихасида халқни келиб чиқишини аниқлаш 
учун инновация ташкил қилинган. 
Тиббиёт ва ветенар бактериялогия фойдали ва касаллик қўзғатувчи 
паразит бактерияларни, уларни аниқлашни ўрганади. Қишлоқ ҳўжалиги 
бактериологияси тупроқни тўзилиши, унумдорлигини ҳосил бўлишида 
бактерияларни ролини ўрганади. Қишлоқ ҳўжалиги маҳсулотларини қайта 
ишлашда (силос, карам тузлаш, уруғ ивитишда ва ҳак.), техник бактериялогия 
бактериялар ёрдамида спирт, органиқ кислоталар, аминокислоталар, 
ферментлар ва ҳ. олишни ўрганади. Тиббиётда бактерияли инфекцияларни 
аниқлашнинг замонавий методлари ишлаб чиқилди. ИФА, ПЗР, ВЕГА тест, ва 
шу кабилар. Бактериялогия фанига бошқа фанларнинг интеграцияси кириб 
келди. Йирик компаниялар ушбу йўналишга катта сармоя тикдилар. 
Биотехнологияда кенг қўлланилмоқда. 2011 йили нефтни парчалайдиган 
бактерияларни суний ихтиро қилинди. Нефт тўкилган ерга бактерияларни 
ташланса нефтдан тозалаб беради. Биогаз олишда маълум бактерия туридан 
фойдаланади. Ушбу бактериялар метан газ ажратади. ЎзР ФА микробиология 
институти ҳодимлари томонидан бактериялар устида илмий изланишлар олиб 
борилмоқда. Қимматли метал конларида қимматли металларни тоғ 
жинсларидан ажратиб олишда станокни доим сув билан ювиб турилади. Сув 
билан бирга чиқинди оқова сувларга қимматли металларнинг маълум миқдори 
чиқиб кетади. Маълум бактерия тури ўзи яшаган муҳитда ҳар қандай метални 
қобиғига бириктириб олиши аниқлангандан сўнг, ушбу бактерияни чиқинди 
сув омборларида ўстирилди натижада қимматли металлар олиш миқдорини 
сезиларли даражада ортганлиги маълиум бўлди. ЎзР ФА Биоорганик кимё 
институти Геномика лабораторияси илмий ҳодимлари томонидан Ўрта Осиёда 
дастлаб одам ошқозонида яшовчи гастроэнтерологик касалликларни келтириб 
чиқарувчи 
Helicobacter pylori
бактериясини патоген ёки нопатоген штамми 
эканлигини юқори сезгирликдаги ПЗР (Полимераза занжирий реакцияси) 
ёрдамида аниқлаш ва бундан ташқари ушбу бактерияни анитиётиларга 

---

87 
чидамлилигини аниқлаш методи ишлаб чиқилди ва клиникаларга жорий 
қилинди. Бундан ташқари тубуркулёз бактериясини штаммларини аниқлаш 
методи ишлаб чиқилди. Қайнар булоқларда яшовчи бактериясидан ген 
инженериясида фойдаланиладиган ферментлар ажратиб олинди.
1971 йилгача «биотехнология» термини фақат ишлаб чиқаришда ва 
қишлоқ ҳўжалигида қўлланилган. 1970 йилдан олимлар терминни лаборатор 
методларига қўллай бошлашди яъни рекомбинант ДНК, ҳужайра культурасини 
пробиркаларда ўстириш каби амалиётлар олиб борилди.
Биотехнология генетика, молекуляр биология, бикимё, эмбриология, ва 
ҳужайра биологиясига асосланган. 1917 йил Карл Эрёки дастлаб 
“биотехнология” терминини фанга киритди.
1891 
йили 
япониялик 
биокимёгар 
Дз. 
Такамини 
ўсимлик 
чиқиндиларидан шакар олиш технологиясига патент олди.
1940 йил дастлабки пенициллин антибиотиги олинди ва фан олдига янги 
мақсадларни қўйди яъни зарарсиз дори препаратларни микроорганизмлар 
ёрдамида олиш технологиясини қидириш. 
Дунёдаги кўпгина ривожланган мамлакатларда биотехнология соҳасига 
эътибор 
қаратилган. 
Биотехнология 
йўналишларидан 
саъноат 
биотехнологиясида биогаз олиш йўлга қўйилган. Ўз Миллий Университети 
Биология ва тупроқшунослик факультети қошида биогаз олиш бўйича бир 
қанча ишлар амалга оширилган.
Иммунология фанида дунё олимлари томонидан эътиборли ишлар 
қилинган. Паразит гелментларни ва паразит бактерия, вируслар, замбуруғларни
аниқлашнинг ИФА ташхиси ишлаб чиқилган. Биосенсорлар технологияси 
жорий қилинган. Иммунологик метод ёрдамида олимлар бир қанча грипп 
вирусига қарши антитена ишлаб чиқишга муофақ бўлишди. Маларияга қарши 
вакцина ишлаб чиқилди, эболага қарши вакцина ишлаб чиқилди, ОИТВ 
концентрациясини пасайтирувчи антителалар ишлаб чиқилди. ЎзР ФА 
биология фанлари доктори, профессор Азимова Ш.С. бошчилигида гепатит “В” 
вирусига қарши вакцина ишлаб чиқилди.

---

88