|
Ҳужайрани ўрганиш усуллари.
Ҳужайра биологияси кимё ва физика фанлари билан узвий боғланган
бўлиб, кимё ва физика фанларида эришилган янгилик ва ютуқлар ҳужайра
биологияси фанини чуқур ўрганишга, янги кашфиётларнинг очилишига замин
бўлди. Ҳужайра биологиясида қўлланиладиган усуллар айнан кимё ва физика
фанларининг ютуқлари эвазига пайдо бўлган. Ҳужайра биологиясининг
обеъкти ҳужайра бўлса, ҳужайра ва унинг таркиби, унда кечадиган
жараёнларни бир қанча усуллар ёрдамида ўрганилади. Ҳужайрани ўрганиш
усулларига микроскопия усуллари, гистокимёвий ва цитокимёвий усуллари,
дифференциал центрифугалаш усули, микрургия усули, ҳужайрани сунъий
ўстириш усули, авторадиография усули ва бошқа бир қанча усуллар мавжуд.
Ёруғлик микроскопияси усули. Ёруғлик микроскопи ёрдамида ҳужайра
ва унинг таркибий қисмларининг йирик органоидлари плазматик мембрана,
ядро, хромосомалар, ҳужайра маркази, митохондрия, пластидалар, вакуола,
Гольжи аппарати каби органоидлар кашф қилинган. Лекин ёруғлик микроскопи
ёрдамида ҳужайра органоидларининг қисмларини чуқурроқ ўрганишнинг
имкони бермайди. Ёруғлик микроскопи (micro - майда, scopia - кўраман) асосан
3 қисмдан: механиқ қисми, оптик ва ёрутувчи қисмлардан иборат. Механик
қисмга - тубус, штатив, макро- ва микровинтлар, буюм столчаси киради. Оптик
қисмига - катта ва кичик объективлар, окуляр киради. Ёритувчи қисмига -
кўзгу, дискли тешик - диафрагма киради.
Ёруғлик
микроскопининг
окулярлари
ўзаро
гилзалар
билан
бириктирилган иккита линзадан ташкил топган. Объективлар бир неча линзали.
Ёруғлик микроскопи одатда тасвирни 2000 мартагача катталаштириб кўрсатиш
қобилятига эга. Микроскопни энг муҳум томони уни тасвирни катталаштириб
кўрсатиши эмас, балки уни кўриш кучи ҳисобланади. Микроскопни кўриш
112
кучи икки нуқтани бир биридан фарқ қилиш учун зарур бўлган минимум
масофа билан аниқланади. Одам икки нуқтага яқиндан қараса нуқталардан
қайтаётган ёруғлик тўлқинлари бир вақтда қайтади ва одамнинг кўзи нуқтани
иккита эмас балки битта қилиб кўради.
Микроскопни кўриш кучи қанча катта бўлса, объектни майда
бўлакларини шунча аниқ кўриш мумкин. Микроскопни кўриш кучининг
чегараси, ёруғлик тўлқин узунлигининг ярмига тенг, 200 - 300 mµ
(миллимикрон). Ёруғлик тўлқин узунлигининг ярмидан кичик бўлган кичик
обектларни ёруғлик микроскопда кўриб бўлмайди.
Кўраётган объектни қанча маротаба катталаштириб кўрилаётганлигини
окуляр ва объективдаги рақамларни бир бирига кўпайтириш йўли билан топиш
мумкин .
Электрон микроскопияси усули. Инсон кўзи бинафша (400 нм) дан қизил (700
нм) диапозонидаги рангларни қабул қилиш қобилятига эга. Ушбу нурлар
кўринадиган нурлар дейилади ва бутун электромагнит спектр нурларнинг
кичик бир қисмига тўғри келади. Электрон микроскоп тасвирни 200000
мартагача катталаштириб беради. Бунда обектни тасвирини ёруғлик нурларида
эмас, балки электрон оқими ёрдамида ҳосил қилинади. У ёрдамида
ҳужайранинг ўта нозик тўзилмаларини аниқлаш имкони мавжуд. Унинг
ёрдамида рибосомалар, эндоплазматик тўр, микронайчалар ва ҳужайранинг
бошқа органоидлари кашф қилинган. Электрон микроскоп 1933 йилда кашф
қилинган бўлиб, кейинги йилларда унинг такомиллашиши натижасида уч
ўлчамли фазовий тасвирларни олишга эришилди.
Гистокимё ва цитокимёвий усул. Бўёқ моддалар кимёсининг
муваффиқиятлари цитологиянинг 19 асрда ривожланиши учун катта аҳамиятга
эга бўлди. Олдиндан ўлдирилган (фиксация қилинган) ва ниҳоятда юпқа
кесмалар қилиб ажратилган тўқималарни бўяш, ҳужайраларда авваллари
маълум бўлмаган, янги структура элементларини кўришга имкон берди. Бу
усулнинг моҳияти шундан иборатки, фиксацияланган ҳужайраларга маълум
кимёвий бўёқ моддалар таъсир эттирилганда бу моддалар ҳужайранинг
113
таркибидаги кимёвий бирикмалар билан реакцияга киришиб ўша жойда
чўкмалар ҳосил қилади. Бу чўкмаларни микроскопда текшириб, уларнинг
жойлашишини аниқ ўрганиш, расмга олиш мумкин. Ҳужайра таркибидаги
турли туман кимёвий моддаларни аниқлашда ҳам турли хил бўёқлар
ишлатилади. Улар ёрдамида ҳужайра таркибидаги оқсиллар, нуклеин
кислоталар, витаминлар, углеводлар, металлар тузларининг миқдоринигина
эмас, балки жойлашишини ҳам аниқлаш мумкин.
Дифференциал центрифугалаш (ультрацентрифугалаш) усули.
Бу методнинг моҳияти қуйидагидан иборат. Тирик организмларнинг орган ва
тўқималарини
ҳужайра
структуралари
шикастланмайдиган
даражада
майдаланади (бир хил масса ҳосил бўлгунча). Сўнгра майдаланган тўқима
махсус суюқ муҳитда марказдан қочирма куч таъсирига дучор қилинади.
Бунинг учун ультрацентрифугалардан фойдаланилади. Натижада суюқликдаги
моддалар қатлам-қатлам бўлиб чўкиб қолади. Энг оғир зарралар суюқликнинг
тубига чўкади, енгилроқлари эса, юзароқ қатламларида қолади
(2- расм)
. Бу
усул ёрдамида ҳужайра компонентларини алоҳида-алоҳида ажратиб олиб,
уларнинг хусусиятларини ўрганиш мумкин.
Микрургия усули – махсус микроскоплардан фойдаланиб ҳужайранинг
ядросини олиб ташлаш ёки бошқа ҳужайрага кўчириш, ҳужайра ичидаги
биотокларни, ҳароратни ўлчаш каби ишларни амалга оширилади.
114
Ҳужайрани сунъий ўстириш усули – маълум бир ҳужайрани алоҳида,
махсус озуқали муҳитда ўстирилади. Бунда ўсаётган, ривожланаётган,
бўлинаётган ва ҳаракатланаётган ҳужайрани махсус микроскоп ёрдамида
расмга олинади ва ўрганилади.
Авторадиография
методи
-
ҳужайрага
радиоактив
изотоплар,
нишонланган атомлар киритилиб, ҳужайрадаги биокимёвий жараёнларни
узлуксизлигини ўрганади. Бу метод орқали, оқсиллар, углеводлар, ёғлар,
нуклеин кислоталар ва бошқа моддаларни организмда қандай кимёвий
ўзгаришларга учрашини аниқлашга муваффақ бўлинмоқда. Бу методдан
фойдаланиш учун аввало радиактив углерод, азот, олтингугурт, фосфор ёки
бошқа элементларнинг изотопларига эга органиқ бирикмалар синтез қилинади,
кейин эса “нишонли” моддалар организмга киритилади. Радиактив изотопларга
эга органиқ моддалар организмни қаерида ва миқдорини махсус асбоблар
ёрдамида аниқланади. Бу метод ёрдамида моддалар алмашинуви жараёнлари ва
босқичлари аниқланилган.
Do'stlaringiz bilan baham: |
