Тафсир илмига кириш. Махсудов Д. Р. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги. Т

Абу Ҳафс Умар ибн Муҳаммад ибн Бужайр ал-Ҳамазоний ас-Самарқандий 
(223/838-311/923-4) мовароуннаҳрлик муҳаддис олим. Унинг «ат-Тафсир» ва «ас-
Сиҳоҳ» каби асарлари бор. Унинг отаси ҳам олимлардан бўлган. Шу сабаб илм 
сафарларига ўғлини ўзи билан олиб чиқиб, билимга қизиқтирар эди. Исо ибн 
Ҳаммод, Башр ибн Муоз ал-Ақдий, Муҳаммад ибн Муовия Ҳол ад-Доримийлардан 
таълим олган. Ундан эса, Муҳаммад ибн Собир, Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Имрон 
аш-Шоший, Аъюн ибн Жаъфар ас-Самарқандийлар сабоқ олганлар. Абу Саид ал-
Идрисий уни «фозил ва ҳадисда ишончли эди», деб айтган. 
3. Илк тафсир китоблари.
Мотуридийа таълимоти асосчиси Абу Мансур ал-Мотуридий калом 
илмининг буюк намояндаси бўлса-да, тафсир соҳасидаги «Таъвилот ал-Қуръон» 
(«Қуръон таъвиллари») китоби ҳанафий олимлари орасида юксак қадрга эга. 
Китобнинг номидан ҳам маълумки, унда кўпроқ таъвилга эътибор қаратилган ва 
асарда «таъвили бундай» каби иборалар жуда кўп ишлатилган. Бу китоб икки 
жиҳатдан аҳамиятли ҳисобланади: биринчидан, у Мовароуннаҳр олимлари 
томонидан тафсир қилишга бўлган дастлабки ҳаракатлардан ва иккинчидан, 
ҳанафийа мазҳаби уламоларининг биринчи тафсирларидан биридир. Ушбу асар 
асосида т.ф.н. Ш.Зиёдов 2003 йилда номзодлик диссератциясини ҳимоя қилган. 
Ал-Мотуридий тафсирда суннийлар ақидасини нақлий ва ақлий далиллар 
билан қувватлаган ҳамда оятлардан далил сифатида фойдаланган. Унинг 
фикрларини очиб беришда бу китоб катта аҳамиятга эга. Ушбу тафсирни нақлий 
десак-да, унда ақлий мисоллар ҳам кўп учрайди. Жумладан, оқимларнинг ақлий 
даъволарига ақлий далиллар келтиради ва бу жиҳати билан қолган тафсирлардан 
ажралиб туради. Мазкур тафсирда мотуридийлик таълимотига оид асосий 
масалалар, хусусан, ақидавий жиҳатлар Қуръон, унинг шарҳи ва ижтиҳодларга