Тафсир илмига кириш. Махсудов Д. Р. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги. Т

тафсирга оид ривоятлар, «Китоб тафсирил Қуръон» бобида эса анъанавий 
тартибда Қуръоннинг Фотиҳасидан Носгача бўлган сураларнинг фазилатлари 
ҳақидаги ҳадислар жамланган. Абу Исо тафсир қилиш жиддий иш эканини 
таъкидлагани боис ушбу бобда ўз ижтиҳоди билан тафсир қилишнинг мумкин 
эмаслиги ҳақидаги ҳадисларни биринчи навбатда келтиради. У 279/892 йилда 
Термиздан узоқ бўлмаган Буғ қишлоғида вафот этган. 
Ал-Ҳаким ат-Термизий номи билан машҳур бўлган Абу Абдуллоҳ Муҳаммад 
ибн Али ал-Ҳасан ибн Башир (205/820-320/932) ҳам тафсир ёза бошлагани, лекин у 
охирига етмай қолгани тўғрисидаги маълумот мавжуд. Номи номаълум бу асарда 

---

149 
Қуръонда учраган 80 та сўзга шарҳ ёзилган. Шу боис ҳам бу шахсни муфассир 
олимлар қаторида келтиришни жоиз топдик. Бундан ташқари, ал-Ҳаким ат-
Термизийнинг «ал-Амсал минал Китоб вас сунна» («Қуръон ва суннадан 
мисоллар»), «Таҳсил назоирил Қуръон» («Қуръон ибратларини эгаллаш») каби 
асарлари ҳам бор. 
Ат-Термизий тафсиридаги услуб уч йўналишда намоён бўлади: биринчиси, 
барча тафсирларда бўлгани каби оятларни зоҳирий тушуниш, иккинчиси, 
тасаввуфий ва учинчиси араб ҳарфларидан ишора олиш, яъни Аллоҳнинг исми ва 
сифатлари илмининг асли ҳарфлардир, деб қараш. Бундан келиб чиқиб, ат-
Термизийнинг мазкур тафсирини Мовароуннаҳрдаги дастлабки тасаввуфий 
тафсирлардан, деб айтиш ҳам мумкин. 
Абу Назр Аъёший номи билан танилган Муҳаммад ибн Масъуд ас-
Сулламий ас-Самарқандий (Х аср, 320/932 йилда ҳаёт бўлган) шиа мазҳаби 
муфассир ва муҳаддиси. Асли Тамимлик бўлган ушбу олим Самарқандга 
келиб яшаган аввал сунний кейин шиаликни қабул қилган. Ўз даврида 
хуросонда бош имом ва фақиҳи бўлган. Улкан пул маблағларини (уч юз минг 
динор) илм учун сарфлаган. Унинг араб тилидаги 208 та асари мавжуд. 
Улардан “Тафсирус Сулламий”, “Сийрат Муовия”, “Сийра абий” кабиларни 
айтиб ўтиш мумкин.