Тафсир илмига кириш. Махсудов Д. Р. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги. Т

2. Тафсир илмига оид адабиётлар. 
Тафсир илми ёритилган асарлар асрлар оша кўплаб ёзиб келинмоқда. 
Уларнинг аксарияти араб тилида бўлиб, сўнгги пайтларда хорижий тилларда, 
жумладан ўзбек тилида бундай тадқиқотлар амалга оширилмоқда. Булар 
орасида тафсир илми тарихи босқичи ёритилганлари, тафсир ва 
муфассирларга бағишлангани, алоҳида муфассирлар табақасига мансублари 
ҳам мавжуд. Бундай китоблар билан танишиб чиқиш мақсадга мувофиқ 
саналади: 
1. Муҳаммад Ҳусайн аз-Заҳабий. Ат-тафсир ва-л-муфассирун. II жилдда. 
– Қоҳира, 1995. 
2. Муҳаммад Бакр Исмоил. Ибн Жарир ат-Табарий ва минҳажуҳу фит 
тафсир. – Қоҳира: Дорул манор. 1991/1411. 
3. Фаҳд ибн Абдурраҳмон ибн Сулаймон ар-Румий. Иттижаҳотут тафсир 
фил қурунир робиъ ашара. – Байрут: Муассасатур рисола, 1997/1418. 
4. Сауд ибн Абдуллоҳ ал-Фанисон. Ихтилофул муфассирин асбобуҳу ва 
осоруҳу. – Байрут: Оламул кутуб, 2005/1426. 
5. Ҳикмат Башир Ясин. Ат-Тафсирус Саҳиҳ / Мавсуату саҳиҳил 
муяссара минат тафсир билмаъсур. – Ал-Мадина ал-мунаввара: Дорул маосир. 
1999/1420. 
6. Ноиф ибн Саид ибн Жамъон аз-Заҳроний. Истидрокотус салаф фит 
тафсир хилолил қурунис салосатил уло диросатан нақдиятан муқорана. – Ад-
Даммом: Дор Ибнул Жавзий, 2009/1430. 
7. Сулаймон ибн Солиҳ ал-Қаръовий. Ат-Тафсирул илмийил муосир ва 
асаруҳу фи кашфил эъжозил илмий лил Қуръонил карим. – Ар-Риёд: Дорул 
ҳазора лин нашр ват тавзиъ, 2004/1425. 
8. Холид Усмон ас-Сабт. Қавоидут тафсир жамъан ва диросатан. – ал-
Хабар: Дор Усмон ибн Аффон, 1997/1417. 
9. Мустафо Иброҳим ал-Мишаний. Ат-Тафсирул муқорин диросатан 
таъсилия. – Аммон: Мажаллатуш шариа вал қонун бил жомиатил Урдуния. № 
26, Апрель 2005. 
10. Муҳйиддин ал-Кофижий. Ат-Тайсир фи қавоид илмит тафсир. – Танта 
(Миср): Дорус саҳоба лит турос, 2007/1428. 
11. Ҳусайн ибн Али ал-Ҳарабий. Қавоидут таржиҳ индал муфассирин 

---

14 
диросатан назариятан татбиқиятан. – Ар-Риёд: Дорул Қосим, 2008/1429. 
12. Абдулқодир Муҳаммад Солиҳ. Ат-Тафсир вал муфассирун фил асрил 
ҳадис. – Байрут: Дорул маърифа, 2003/1424. 
13. Муҳаммад Маҳмуд Ҳур. Ат-Тафсир ва рижолуҳу: манҳажун таълими 
лил маоҳидил Қуръония. – Жидда: Дор нурул мактабот, 2003/1424. 
14. Абдулазиз Абдурроҳман аз-Зомир. Танзилул оят алал воқиъ индал 
муфассирин. Жоизату Дубай ад-давлия лил қуръонил карим, 2007/1428. 
15. Абдуллоҳ аз-Зубайр Абдурроҳман. Тафсирул Қуръонил карим 
масодируҳу ват тижоҳотуҳу. Робитутатул оламил исламий, 1423. 
16. Салоҳ Абдулфаттоҳ ал-Холидий. Ат-Тафсир ват таъвил фил Қуръонил 
карим. – Аммон: Дорун нафоис, 2008/1428. 
17. Муҳаммад ибн Али аш-Шавконий. Фатҳул қодирил жомиъ байна 
фаннайир ривоя вад дироя мин илмит тафсир / Таҳқиқ Абдурроҳман Умайра. 
– ал-Мансура: Дорул вафо, 1997/1418. 
18. Зайд Умар Абдуллоҳ ал-Ийс. Ат-Тафсирул мавзуийит таъсил ват 
тамсил. Ар-Риёд: Мактабатур рушд, 2005/1426. 
19. Салоҳ Абдулфаттоҳ ал-Холидий. Ат-Тафсирул мавзуий лил Қуръонил 
карим байнан назария ват татбиқ. – Аммон: Дорун нафоис, 2008/1428. 
20. Зиёд Халил ад-Дағомин. Ат-Тафсирул мавзуий ва манҳажуҳу. – 
Аммон: Дор Аммон, 2008/1428. 
21. Зоҳир ибн Ивоз ал-Алмаий. Диросот фит тафсирил мавзуий лил 
Қуръонил карим. (нашриёти кўрсатилмаган) 1405. 
22. Аҳмад ибн Муҳаммад ал-Умрий. Диросот фит тафсирил мавзуий лил 
қассил Қуръоний. – Қоҳира: Мактабатул Хонжий, 1986/1406. 
23. Мустафо Муслим. Мабоҳис фит тафсирил мавзуий. – Дамашқ: Дорул 
қалам, 2000/1421. 
24. Шамсуддин ад-Довудий. Табақот ал-муфассирин. – Байрут: Дор ал-
кутуб ал-‘илмийа, 2002. – 560 б. 
25. Яъқуб Чархий тафсирининг туркий таржимаси / Ҳамадоний Ҳожи 
таржимаси / нашрга тайёрловчилар И.Усмонов, Г.Саидова. – Т.: ЎзР ФА 
Асосий кутубхонаси босмахонаси, 2010. – 496 б. 
26. Одил Нувайҳиз. Мўъжамул муфассирин мин садрил ислам ҳаттал 
асрил ҳозир. Учинчи нашр. Ж. II. – Байрут: Муассасату Нувайҳизис сақофия 
лит таълиф ват таржима ван нашр. 
27. Аҳмад Муҳаммад аш-Шарқоний. Мавқиуш Шавконий фи тафсириҳи 
минал муносабот. 
28. Абдуллаев А. Абул Лайс ас-Самарқандийнинг Мовароуннаҳр 
тафсиршунослигида тутган ўрни: Тар. фан. ном. … дисс. автореф. – Т.: ТИУ. 
2007. – 30 б. 
29. Абу Лайс Самарқандийнинг Мовароуннаҳр тафсиршунослигида 
тутган ўрни / Абдуллаев А.; масъул муҳаррир: З.Исломов. – Т.: 
“Мовароуннаҳр”, 2013. – 216 б. 
30. Абул Баракот ан-Насафий ва унинг “Мадорик ат-Танзил ва ҳақоиқ ат-
таъвил асари” (монография) / Д.Махсудов; масъул муҳаррир: З.Исломов. – Т.: 

---

15 
“Мовароуннаҳр”, 2014. – 198 б. 
31. Обидов Р. Қуръон мавзуларининг маънавий-тарихий аҳамияти. – Т.: 
«Тошкент ислом университети» нашриёт-матбаа бирлашмаси, 2006. – 348 б. 
32. Обидов Р. Қуръон ва тафсир илмлари. – Т.: «Тошкент ислом 
университети» нашриёт-матбаа бирлашмаси, 2003. 
33. Шайх Исмоил Махдум. Тошкентдаги Усмон Мусҳафининг тарихи. – 
Т.: Мовароуннаҳр, 1995. – 79 б. 
34. Bedriddin Çetiner. Еbu’l-Berekât en-Nasafî ve Medârik tefsîri. – Istanbul: 
Marmara üniversitesi Ilahiyat fakültesi Vakfi yayinlari, 1995. – 172 б. 
Айтиш керакки, бундай китоблар кўп ёзилган бўлишига қарамай улардаги 
мавзуларнинг маълум бир қисми такрорланади. Чунки уларнинг ҳаммаси ҳам 
Қуръон илмларига бағишланган. Шу сабабдан китобларда мавзулар ва 
ёритилган масалаларнинг моҳиятан бир хиллигини кузатиш мумкин. Бироқ 
уларда давр ўтиши ва тадқиқотчининг ёндашувларидан келиб чиқиб, 
услублардаги фарқлар кўринади.