Тафсир илмига кириш. Махсудов Д. Р. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги. Т

ҚУРЪОН ОЯТЛАРИ ТАРТИБ БИЛАН ШАРҲЛАНГАН ДАСТЛАБКИ 
ТАФСИР АСАРЛАРИНИНГ ҚИЁСИЙ ТАҲЛИЛИ.
МАЪСУР ТАФСИРЛАР 
 
Режа: 
1. Тафсир турлари. 
2. Ат-тафсир бил маъсур. 
3. Машҳур бўлган нақлий тафсирлар. 
Мавзунинг ўқув мақсади: Ушбу мавзу доирасида тафсир турлари, 
уларнинг ақлий ва нақлийга бўлиниши, нақлий тафсирлар ва бу йўналишда 
ёзилган тафсирлар ҳақида маълумотлар тақдим этилади. 
 
Таянч иборалар: тафсир турлари, нақлий тафсирлар, ақлий тафсирлар, 
Табарий, Бағавий, Саолибий, Андалусий, саҳиҳ ривоят. 
 
1. Тафсир турлари. 
Асрлар оша кўплаб тадқиқотчи ва олимларни тафсирлар билан бир 
қаторда уларнинг турлари ҳам қизиқтириб келган. Шу нуқтаи назарда тафсир 
турлари, уларнинг фарқли ва ўхшаш томонлари каби масалалар қайта-қайта 
ўрганилган. Тафсир илмини икки қисмга, яъни ат-тафсир бил маъсур – нақл 
асосидаги тафсир ва ат-тафсир бир райъ – ақл ва ижтиҳодга асосидаги 
тафсирга ажратиб тадқиқ қилиш анъанаси мавжуд.
Аслида ҳам мавжуд тафсир китоблари таҳлил қилинса, улар ёки нақл, 
яъни ҳадис, саҳоблар ривоятлари асосида ёки ақлий илмлар асосида 
ёзилганини кўриш мумкин. Бироқ нақлий тафсирларда фақатгина нақлий 
маълумотлар, ақлийларида эса, фақатгина ақлий маълуотлар бўлади холос, 
деган қоида мавужд эмас. Шу боис иккаласининг аралашган китобларнинг 
топилиши ҳам табиий ҳол. Масалан, нақлий тафсирлардаги ривоятларнинг 
айримларини афзалроқ эканини ажратиш ва таржиҳ қилишда ақлий илмларга 
таяниш ҳолатлари кузатилади. Бунинг акси, ақлий тафсирларда нақлий 
ривоятлар ҳам учраб туради, бироқ далилларнинг аксарият қисми ақлий 
бўлгани сабабли улар ақлий тафсирлар қаторида саналади. 
 
2. Ат-тафсир бил маъсур. 
Ат-тафсир бил маъсур бу – Қуръонни ҳадис, саҳоба ва тобеинлардан нақл 
қилинган саҳиҳ ривоятлар асосида шарҳлашдир. Ушбу тафсир тури тафсирлар 
ичида афзали ва улуғроғи ҳисобланади. Чунки ҳадис Қуръонни шарҳлайди, 
саҳобалар оятларнинг нозил бўлишига бевосита гувоҳ бўлишган, тобеинлар 
эса, саҳобаларнинг давомчиларидир, шу нуқати назардан қараганда, мазкур 
асослар тафсирнинг қадрини оширади. Бироқ тафсирнинг бу турида икки 
асосий жиҳатга эътибор қаратиш зарур бўлади: биринчиси, ривоятлар 
силсиласининг саҳиҳлиги; иккинчиси, бир оят шарҳида бир нечта нақлларнинг 
мавжудлиги. Бундай ҳолда улар орасидан маъқулроғини ажратиб олиш 

---

87 
муфассир олдидаги муҳим вазифалардан бири саналади. 
Нақлий тафсирларни ҳам ўз навбатида иккига: фақатгина нақлдан иборат 
бўлган тафсир китоблари ҳамда нақлий ривоятлари нисбатан кўпроқ бўлган 
қисмга бўлинади. Шундай бўлишига қарамай, уларнинг ҳаммаси ҳам умумий 
тарзда нақлий тафсирлар деб аталади.