Тафсир илмига кириш. Махсудов Д. Р. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги. Т

2. Тафсир қилишда илмнинг зарурати. 
Шуни ҳам эсдан чиқармаслик керакки, билмсиз тафсир қилиш асло 
мумкин эмаслиги қайта-қайта таъкидланади. Айниқса саҳобалар ва 
тобеинлардан бу борада бир қатор ривоятлар келган. Жумладан, Абу Бакр 
Сиддиқ (р.а.) айтар эканлар: “Қайси ер мени кўтаради, қайси осмон менга соя 
берар эди, агар мен Аллоҳнинг китобида билмай бирор сўз айтадиган 
бўлсам?!”. Саид ибн ал-Мусаййибдан бирор масала сўралса “Биз Қуръон 
борасида бирор нарса демаймиз”, дер экан. Убайдуллоҳ ибн Умар (розияллоҳу 
анҳумо)дан ривоят қилинади: “Мен Мадина шаҳри фақиҳларини тафсир 
борасида бирор сўз айтишни оғир билганликларини кўрдим. Улар орасида 
Солим ибн Абдуллоҳ, ал-Қосим ибн Муҳаммад, Саид ибн ал-Мусаййиб ва 
Нофийлар бор эди”. Масруқ айтар экан: “Тафсирдан эҳтиёт бўлинглар, чунки 
у Аллоҳдан ривоят қилишдир”.
Ибн Жарир ат-Табарий ушбу ривоятларни келтириб: “Уларнинг Қуръон 
тафсири ва таъвили борасида бундай дейишларига тўғри нарсани етказишда 
эҳтиёткор бўлганликлари сабаб бўлган, асло оятларнинг таъвили мумкин 
эмаслиги ёки таъвил қилмаганликларидан эмас». Аз-Заркаший: «Саид ибн ал-
Мусаййиб, Омир аш-Шаъбий каби салафи солиҳлар Қуръонни улуғ 
санаганлари сабаблари ўзлари билсалар ҳам тақво ва эҳтиёткорлик юзасидан 
бирор нарса дейишмас эдилар». Ибн Касир ҳам: «Салафи солиҳларнинг 
бундай қилишлари уларнинг илмсиз ҳолда тафсирда бирор нарса 
дейишларидан жуда эҳтиёткор бўлганликларига тааллуқлидир. Бироқ шариат 
ва луғат илмини билиб, тафсир қилишда ҳеч қандай айб йўқдир. Чунки 
юқорида номлари санаб ўтилган салафи солиҳлардан тафсирлар ривоят 
қилинган, акс ҳолда бундай ривоятлар бўлмас эди. Бу ҳаммага бирдек шарт 
саналади». 
3. Тафсир қилишда учраши мумкин бўлган муаммолар.
Муфассир олдида тафсирларнинг кўплиги сабабли бир қатор 
қийинчиликлар учраб туради. Буларнинг бир нечта сабаблари мавжуд. 
Жумладан:
Биринчидан, тафсирларда иснодсиз ва саҳиҳ бўлмаган ривоятларнинг кам 
эмаслиги; 
Иккинчидан, турли фирқалар томонидан тафсир китобларининг 
кўпайганлиги; 
Учинчидан, муфассир олимларнинг турли илмий йўналишларда тафсир 
китобларини ёзганликлари. Баъзилари ақида, фиқҳ, балоғат ва фасоҳат ёки 
тарихий, фалсафий ва бошқа илмий йўналишлар асосида оятларни 
шарҳлаганлар. Бу эса ўз навбатида тафсирларнинг кўпайишига олиб келган. 
Тўртинчидан, тафсир китобларида бир-бирига мувофиқ келмайдиган ва 
ихтилофли жойларнинг мавжудлиги. Бу ҳолатда ушбу турлиликларни 
тушуниш ёки уларнинг айримларини бошқаларидан афзал эканлигини 
ажратиш керак бўлади. 

---

25 
Бешинчидан, тафсирларга исроилиёт, ақлий илмларни кўплаб кириб 
қолганлиги билан боғлиқ. Абдуллоҳ Муҳаммад ас-Сиддиқ ал-Ғамморийнинг 
«Дидаъут тафосир», Муҳаммад Ҳусайн аз-Заҳабийнинг «ал-Иттижоҳотул 
мунҳарифа фи тафсирил Қуръонил карим: давофиуҳа ва дафааҳа», 
Абдурроҳман ибн Солиҳ ад-Даҳшнинг «ал-Ақволуш шозза фит тафсир: 
нашъатуҳо ва асбобуҳа ва асоруҳа» каби китоблар тафсирлардаги нотўғри 
қарашларни ўрганишга қаратилгандир.
Олтинчидан, тафсирлардаги услубларнинг турли эканлиги. Асрлар оша 
тафсир китоблари турли услубларда ёзиб келинган. Уларда тил, ёритиш 
услуби, ўз замонасидаги масалалар билан боғлаш ва замондошларига 
тушунарли тилда баён этиш билан боғлиқ бир қатор жиҳатлар борки, улар 
бевосита тафсир ёзиш услубида акс этган. Бу эса, ўша даврда ёзилган айрим 
жумлалар ёки услубларни ҳозирги кунда тушуниш осон бўлмаслиги сингари 
омилларга олиб келган. 
Еттинчидан, баъзи тафсир китобларни тушунишда бошқа воситаларга 
эҳтиёжнинг туғилиши билан боғлиқ. Чунки айрим тафсирларда сўзларнинг 
эъроблари, истиора илмларини қўллашда илмий жараёнларга кучли киришиб 
кетиш ҳолати натижасида айрим жойларини тушуниш мураккаблашади.