Тадбирлар номи

2. Ҳунармандчилик маҳсулотларининг турлари.
Ўрта Осиё Россия томонидан босиб олингандан кейин бутун ўлкада, жумладан, Фарғона вилоятининг ҳунармандчилик ишлаб чиқаришида ҳам кескин ўзгаришлар бўлмади. Лекин шуни айтиш керакки, ҳунармандчилик маҳсулотлари маҳаллий аҳоли турмушида ва хўжалигида муҳим аҳамиятга эга эди. Чунки аҳолининг истеъмол буюмларига бўлган талабини асосан ҳунармандлар томонидан тайёрланган турли-туман маҳсулотлар қондириб келган. Шунинг учун ҳам, XIX аср охири, XX аср бошларидаги ҳунармандчилик саноатида ҳам маълум силжишлар бўлган.
Вилоят шаҳарлари ичида Қўқон ҳунармандчилиги анча ривожланган эди. Қўқонлик ҳунармандлар Ўрта Осиё ва Шарқ мамлакатларида машҳур бўлганлар. Вилоятнинг деярли барча шаҳарларида мисгарлик, заргарлик, бадиий тўқимачилик, каштачилик, темирчилик ва бошқа ҳунармандчилик турлари ривож топганди.
Шунингдек, Қўқонда ўймакорлик, сопол ва кўзагарлик, қоғоз ишлаб чиқариш, дўппичилик ҳам ривожланган. Фарғона водийсида, айниқса, Қўқон аравалари машҳур эди. Унинг афзаллиги шунда эдики, ғилдираги катта бўлганлиги сабаби кичик ариқлардан бемалол ўта оларди, ёмғир кунларида эса лой кўчалардан ботиб қолмасдан юрарди. Қўқон от араваси 40 пуд юкни кўтарган, туя қўшилганда, 60 пуд юк тортарди. Қўқон, Марғилон, Наманган, Андижон ва Ўш темирчи-ҳунармандларининг маҳсулотлари ҳар бир хонадонда ишлатилган. Хўжаликда ишлатиладиган барча темир буюмлар улар томонидан тайёрланган. Деҳқонлар учун зарур бўлган меҳнат қуроллари: кетмон, болта, теша, ўроқ, пайтеша, паншаха, омоч ва бошқаларнинг ҳаммаси темирчи-ҳунармандлар томонидан тайёрланган.
Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, ўлкага рус капитали кириб келишининг кучайиши бу ерда йирик пахта тозалаш, ёғ, тоғ-кон саноати, банкларнинг пайдо бўлишида ҳамда рус саноат маҳсулотлари кириб келишининг кучайишида ўз аксини топди.
Муаммоли савол:
Саноат эгалари билан ҳунармандлар ўртасидаги рақобат нима сабадан вужудга келади?

Бу нарса ўз навбатида маҳаллий ҳунармандлар билан йирик саноат эгалари ўртасида кучли рақобатларга олиб келди. Ҳақиқатдан ҳам, бу рақобатлар натижасида айрим майда саноат вакиллари сина бошлади ёки ҳунармандчиликнинг баъзи тармоқлари қийин аҳволга тушиб қолди.

Шунингдек, ўлкага саноат капиталининг кириб келиши ҳунармандчиликда концентрациялашув жараёнининг бошланишига ва айрим тармоқларга ажралиб кетишга олиб келди. Шу билан бирга, бу даврга келиб ҳунармандлар орасида ҳам янги тартиб, табақаларга бўлиниш бошланди; бир томондан, майда ҳунармандлар орасида бой усталар (устакорлар), иккинчи томондан, уларга ёлланиб ишбай асосида ҳақ оладиган ишловчи усталар ажралиб чиқди. Ёлланиб ишловчи ишчилар шаҳар ҳунармандларининг 10-15% ини ташкил қилган.
Шуни ҳам эътироф этиш керакки, иқтисодий ва сиёсий ҳаётда шаҳар салмоғининг орта бориши, иқтисодиётнинг кўтарилиши, аҳоли сонининг ортиши, маҳсулотларга бўлган талабнинг кучайиши натижасида ҳунармандчиликнинг айрим тармоқлари қисқарганлигига қарамай, умумий ҳисобда уларнинг сони ортиб борган.
Қуйида Қўқон ва Андижон уездларида ҳунармандчиликнинг ўсиш динамикаси қандай борганлигини кўрамиз:
Қўқон уезди.

Йиллар	Ўрта ва майда ҳунармандчилик устахоналари	Ишчилар сони	Бир йилллик ишлаб чиқариш маҳсулоти (сўм ҳисобида)
1897 1900 1908 1910 1913	3124 3144 4151 4230 4521	5586 6590 5940 7718 6833	820050 669072 936800 1775686 1957785

Андижон уезди.

Йиллар	Ҳунармандчилик корхоналари	Ишловчилар сони	Йилллик ишлаб чиқариш сўммаси (сўм ҳисобида)
1887 1888 1899 1900 1908 1909 1913	913 729 966 981 3332 4071 3670	1217 141 2146 2184 5503 6340 6080	93856 74856 241160 268580 1073242 2143515 2313466

Юқоридаги жадваллардан кўриниб турибдики, ҳунармандчилик корхоналари ва уларнинг меҳнат унумдорлиги анча ортган.

Булардан ташқари, шуни ҳам алоҳида таъкидлаш лозимки, халқ орасида айниқса тўқимачилик муҳим ўринни эгалларди.
Маълумки, маҳаллий аҳолининг деярли ҳаммаси маҳаллий тўқувчилар томонидан тайёрланган газламалардан кийим-кечак тиктириб кийганлар. Чунки улар аҳолининг қадимдан давом этиб келаётган турмуш талабларини қондирар эди. Демак, Фарғона вилоятида тўқимачилик ва у билан боғлиқ бўлган ёрдамчи соҳалар (буёқчилик ва бошқалар) ҳам ривожланган.
Тубандаги жадвалда Андижонда шойи тўқиш ва бошқа тўқимачилик корхоналарининг XIX аср сўнгги ва XX аср бошларидаги ҳолати билан танишиш мумкин. Бу эса вилоятда ҳунармандчиликнинг ушбу тури бўйича умумий хулоса чиқаришга ёрдам беради: