Тадбирлар номи

Фарғона вилоят аҳолиси диний жихатдан қуйидагича тақсимланган

Динлар	Янги Марғилон		Марғилон уезди		Қўқон уезди		Наманган уезди		Андижон уезди		Ўш уезди		Вилоят бўйичп
	Эркаклар	Аёл-лар	Эркак-лар	Аёллар	Эркак-лар	Аёл-лар	Эркак-лар	Аёл-лар	Эркак-лар	Аёл-лар	Эркак-лар	Аёл-лар	Эркак-лар	Аёл-лар	Бирга-ликда
Провослав	1602	1216	552	444	1139	907	701	562	719	622	898	747	5611	4503	10114
Армян-григорян	62	12	5	5	248	58	6	5	49	16	1	1	371	97	468
Католик-лар	112	33	5	3	68	28	15	5	16	5	4	-	220	74	294
Лютсран	30	18	6	2	25	18	9	5	10	9	1	-	81	52	133
Еврейлар	38	25	393	331	785	731	60	73	239	211	10	5	1525	1376	2901
Мусулмонлар	2433	937	180936	157256	217489	171901	10233	181574	200327	167307	86830	78931	898248	757906	1656154
Бошқа динлар	-	-	16	-	137	6	38	-	96	7	5	-	292	13	305
ЖАМИ	4277	2241	181913	158041	219891	173649	11062	182229	201456	168177	87749	79684	906348	764021	1670369

Адабиётлар:
1. История Андижана. «Фан», Тошкент, 1980.
2. История Коканда. «Фан», Тошкент, 1982.
Таянч иборалар:
1. Аҳоли зичлиги.
2. Вилоятнинг марказий қисми.
3. Аҳолининг ўсиш динамикаси.
4. Табақалар.
5. Дворянлар.
6. Метянлар.
7. Фахрийлар.
Мустаҳкамлаш саволлари:
1. Қўқон хонлиги аҳолиси сони ҳақида гапиринг.
2. Водийдаги йирик шаҳарлар ва уларнинг аҳолиси қанча эди?
3. Фарғона вилоятида қачон аҳоли руйхати ўтказилган?
4. Фарғона вилояти аҳолиси қанча эди?
5. Аҳоли сонининг қўпайиб бориш сабаблари нимада?
6. Аҳоли ижтимоий таркибидаги ўзгаришларга нима сабаб?
7. Фарғона водийси аҳолиси қандай табақаларга бўлинган.
8. Водий аҳолисининг диний таркиби ҳақида сўзланг?
4-МАВЗУ: ЧОР РОССИЯСИ ҲУКМРОНЛИГИ ДАВРИДА ФАРҒОНА ВОДИЙСИДА ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ.


РЕЖА:
1. Туркистон ўлкасида Россия аграр сиёсатининг асосий йўналишлари.
2. Ер-сув муносабатлари.
3. Рус аҳолисини кўчириб келтириш сиёсати.
4. Пахтачиликнинг ҳукмрон тармоққа айланиб бориши.


1. Туркистон ўлкасида Россия аграр сиёсатининг асосий йўналишлари.
Чор Россияси Туркистонни ўзининг мустамлакасига айлантирганининг биринчи йилларидаёқ ўз эътиборини ер масаласига қаратишга мажбур эди. Чунки, бу масала ўлкада аграр муносабатларининг асосини ташкил этарди. Шу боис самодержавие олдида икки вазифа турарди: ўлкада ҳокимиятни мустаҳкамлаш ва унинг табиий, иқтисодий ресурсларидан Россиядаги ҳукмрон синфлар: помешчик ва капиталистларнинг қизиқишлари ососида фойдаланишдан иборат эди. Уларни амалга ошириш эса асосан Чор ҳукуматининг аграр муносабатларида ўз ифодасини топди.
Ўлкадаги мавжуд ерларнинг ҳаммаси қонуний давлат мулки деб тан олинди ва мерос тариқасида ўтроқ халқларга фойдаланиш ҳуқуқи билан берилди. Кўчманчи аҳолининг ерлари давлат ҳисобига ўтказилди ва жамоа тариқасида фойдаланиш ҳуқуқи билан аҳолига бериб қўйилди. Маҳаллий амалдорларнинг асосий қисми эса жуда катта ер участкаларига эгалик қилиб, ҳар хил шароитлар билан ерни деҳқонларга ижарага берганлар. Бу ерлар ижарачиларга фойдаланиш ва мерос қолдириш ҳуқуқи билан биркитиб қўйилди. Вақф ерлар диний маҳкамалар қарамоғида қолдирилди, яъни вақф ерлар жорий қилиш, жуда кам ҳолатларда фақатгина генерал-губернатор рухсати билангина ташкил қилиниши мумкин эди. Шундай қилиб, вақф ерлар асосан эски тартибларда сақланиб қолаверди. Юқоридаги ердан фойдаланиш тартибида Чор ҳукумати ўз олдига маълум мақсадларни; маҳаллий урф-одатларни бузмаслик, феодал ер аристократиясини кучсизлантириш, деҳқонларда мустамлака маъмуриятига нисбатан ишонч ҳосил қилиш ва ўлкада осойишталикни сақлаш кабиларга эътиборни қаратган эди.
Муаммоли савол:
Аграр сиёсат деганда нимани тушунасиз?

1886 йилда ер тузилиши жорий қилиниши билан бир қаторда солиқ солиш тартиблари, маҳаллий аҳолидан олинадиган солиқлар ва божларнинг характери ва миқдори белгилаб берилди. Бу тартибларга бир оз ўзгаришлар киритилган ҳолда 1917 йилгача сақланиб қолди. Суғориладиган лалмикор ерларда деҳқончилик қилаётган ўтроқ аҳолидан ўртача ялпи даромаднинг 10 фоизи миқдорида давлат ер солиғи олиниб турди.

Туркистоннинг кўчманчи аҳолиси ҳар бир кулбадан, яшаш ўрнини ўтайдиган ҳар қандай турар жой (ўтовлар, уйлар ва шу кабилар)дан 4 сўм миқдорида ўтов солиғи тўларди. Бу солиқлардан ташқари, сув иншоотларини тузатиш, йўл тузатиш, армияни таъминлаш учун ҳам солиқлар ташкил этилган эди. Ўтроқ ва кўчманчи аҳолидан доимий «замство» ўлпонлари ҳам олинди.
Ниҳоят, қишлоқ аҳолиси маҳаллий идора (замство) бошлиқлари учун ҳар хил мажбуриятлар бажаришга, жумладан, доимий ёки вақтинча бўлган натура ва пул солиқлари тўлаб туришга мажбур эди.


2. Ер-сув муносабатлари.
Юқорида фикр билдирганимиздек, чоризм ўзбек хонликларини босиб олгач, бу ерда азалдан давом этиб келаётган ерга эгалик қилиш шаклига дуч келди. Шу сабабли бу масалани дарҳол ўзларига мос равишда ўзгартириш учун шошилмади. Улар асосий эътиборни хонликлардан тортиб олинган ҳудудларда мустамлакачилик давлат бошқарувининг мустаҳкам асосларини яратишга қаратдилар. Ер эгалиги ва сувдан фойдаланишга тўғридан-тўғри аралашмадилар. Чоризм босқинчи маъмурияти, аввало, солиқ ўндириш пайига тушди.
Шу жараёнда ер-сув муносабатларини чуқур ўрганишга киришди. Унга мутахассислар жалб этилди. Чунки капитал ва бозор муносабатларининг Ўрта Осиё иқтисодиётидан тобора мустаҳкам ўрин олиши, айниқса, пахтачиликни ривожлантириш зарурати ер эгалиги, ердан фойдаланишда шунга мос келувчи тартиб-қоидаларни жорий қилишни тақозо қилар эди. Чоризм буларни олдиндан ҳисобга олди.
Муаммоли савол:
Хонлик даврида ер эгалиги ва унинг шакллари қандай эди?

Ўрта Осиё истило қилинган вақтда ўлкадаги ер-сув муносабатлари: давлат мулки, вақф ва хусусий мулкдан иборат бўлган. Деҳқончилик ва чорвачилик хўжаликнинг асосий тармоқлари эди. Сунъий суғориладиган ерлар деҳқончиликни ривожлантиришда асосий негиз ҳисобланган. Шунинг учун деҳқончиликни ривожлантиришда ирригациянинг аҳамияти жуда катта эди. Ирригациянинг ривожланишида миробларнинг роли муҳим эди.

Суғориладиган ерларда деҳқончиликнинг пахта, буғдой, шоли, беда, боғдорчилик ва сабзавотчилик каби соҳалари яхши ривожланган эди. Лалмикор ерларда дон экинлари экилган. Деҳқончиликнинг бундай тури тоғ этакларидаги адирлар ва тоғ водийларида яхши йўлга қўйилган. Лалмикор деҳқончилик чорвачилик билан қўшиб олиб борилган. Деҳқончилик қилиш учун яроқсиз бўлган ерларда, серўт яйловларда чорвачилик ривожланган. Дашт, чўл, тоғли ўлкаларда ҳам чорвачиликнинг ривожланишига имконият анча катта эди. Бу маълумотларга эга бўлган Туркистон генерал-губернатори 1870 йилда ўтроқ ва кўчманчи аҳолидан олинадиган солиқни кўпайтирди. Солиқлар миқдори фақат Сирдарё вилоятининг ўзида 1869 йидаги 188 минг сўмдан 1882 йилда 505 минг сўмга кўпайди.
1873 йилда генерал фон Кауфман Подшога Туркистонда ер тузилишини ўзгартириш лойиҳасини тақдим этди. Шунга кўра, амлок ерлар уни ишлатиб турган одамлар тасарруфига ўтиши лозим эди. Буни вақф ерларга ҳам жорий қилиш тўғрисидаги лойиҳа рад этилди.
Шунга қарамай, фон Кауфман ўз сўзида қатъий туриб олди. Масъулиятни ўз зиммасига олиб, ер масаласига доир бир қанча тадбирларни амалга оширди. У ер ҳақиқатда, кимнинг қўлида эканлигини эътиборга олиш тўғрисида фармойиш берди. Шунга мувофиқ, жуда кўп ерлар давлат ҳисобига ўтказилди. Мулк ерларга ва ҳатто вақф ерларга ҳам солиқ жорий этилди.
1886 йилда Туркистон ўлкасини бошқариш тўғрисидаги янги Низомга мувофиқ ер муносабатларига доир бир қанча тадбирлар амалга оширилди. Бундан асосий мақсад маҳаллий феодал аристократияни заифлаштириш ва мустамлакачилар ҳокимиятини кучайтириш эди. Ер муносабатлари соҳасидаги тадбирларнинг асосий натижаси шу бўлдики, ҳарбий феодал ер эгалиги тугатилди. Шунга қадар улар ўз ерларининг аксарият қисмини майда деҳқонларга ижарага бериб келар эди. Эндиликда бу жойларнинг кўп қисми шу ерларнинг ўзида деҳқончилик қилиб келган кишилар қўлига ўтди. Улар бу ерлардан мерос мулк ҳуқуқига эга бўлган ҳолда фойдаланадиган бўлдилар.
Шу билан бирга, ер тузилишининг янги тартиб-қоидалари қулоқларнинг вужудга келишига шарт-шароит яратди, чунки ерни сотиш ва сотиб олиш мумкин эди. Қулоқ хўжалиги 80-90-йилларда пахтачиликнинг ривожланиши муносабати билан кучайиб кетди.
Бироқ бу тадбирлар ҳам Ўрта Осиёда ер эгалигининг феодал муносабатларини тамомила тугата олмади. Шунингдек, Туркистон қишлоқларида чорикорлик ҳам кенг тарқалди. Одатда, ўз ери бўлмаган ёки кам ерли кишилар чорикорлик билан шуғулланишган.