Тадбирлар номи

Уездлар	Экилган майдон		Пахта ҳосили		Ҳосил бир десятинада
Пахта толаси
Аме-рика	Маҳал-лий	Амери-ка	Маҳал-лий	Амери-ка	Маҳал-лий	Америка	Маҳаллий
десят	десят	пуд	пуд	пуд	пуд	пуд	пуд
Марғилон Қўқон Андижон Ўш Наманган	70.184 13090 47150 2418 22790	5.753 6520 870 355 1348	3509200 84950 2121720 103974 1414173	84476 252162 33060 6922 48900	50 64 45 48 62	14 98 88 19 36	1189733 282326 707240 34658 471390	Маълумот йўқ
Жами	155632	14846	7996015	425517	51	28	2665387	-

Демак, Америка пахтаси қайд қилинган йилга келиб Фарғона вилоятининг деҳқончилигида салмоқли ўринни эгаллаган. Айрим йилларда маҳаллий пахтанинг ҳосилдорлиги Американикига нисбатан анча устун турган бўлса ҳам, лекин сифати ҳиҳатидан паст эди.

Фарғона вилоятида 1898 йилдаги пахта майдонига ва олинган ҳосилга (3-жадвал) тегишли рақамларга кўра бир десятина ердан 38-55 пуд Америка пахтаси олинган бўлса, маҳаллийсидан 40-45 пуд ҳосил қўлга киритилган. Ҳатто, Наманганда бир десятинадан 62 пуд пахта ҳосил олинган.
3-жадвал

Уездлар	Америка пахтаси (дес.)	Ҳосилнинг ҳажми (пуд)	Ҳосилдорлик (пуд)	Маҳаллий пахта (дес.)	Ҳосилнинг ҳажми (пуд)	Ҳосилдорлик дес. (пуд)
Марғилон Қўқон Андижон Наманган Ўш	30 000 13 145 28 570 22 599 1 230	1 150 520 1 550 1 351 36	38 40 55 60 30	2 000 7 436 55 836 360	80 000 334 575 2 475 37 620 12 600	40 45 45 45 35

Маҳаллий пахта заводларида тозаланмай ва тойланмай хонадонларга тарқатилган. Бу ерда улар чаноқлардан ажратилган ва кўпроқ маҳаллий эҳтиёжлар учун ишлатилган. Вилоятда пахтачилик, айниқса, Марғилон уездида ўсиб, 30000 десятина ерни қоплаган Маҳаллий пахта кўпроқ Қўқон уездида етиштирилиб, экин майдони 7 435 десятинани ташкил қилган. Бироқ бу пахтанинг сони кўп бўлгани билан сифати ва нархи пастроқ эди. Бизнинг ихтиёримизда вилоятнинг айрим уездлари ва волостларида пахтачиликнинг тутган ўрни хусусида маълумотлар мавжуд.

Буларга кўра, 1891 йилда Қўқон уездида 166.000 пуд, 1892 йилда 175.000 пуд ва 1993 йилда 220.000 пуд Америка пахтаси олинган. Шу йилларда 70.000, 80.000 ва 52.000 пуд маҳаллий пахта етиштирилган. Пахта уезднинг 23 волостида экилса-да, лекин у кўпроқ Бешариқда, Конибодомда, Кудамда, Риштонда, Жанжалда, Янгиқўрғонда, Зоҳидонда ва Ултарманда экилган.
Муаммоли савол:
Нима сабабдан пахтачилик ҳукмрон тармоққа айланиб борди?

Кўрсатилган волостларда бир десятинадан 65 пуд Америка пахтаси (20 пуд тола) олинган. Маҳаллий пахтадан эса бир десятинадан 40 пуд пахта, толадан 12 пуд олинган. Вилоятда қора чигит, кўк чигит, оқ чигит сингари навлар етиштирилган. Улар упланд Америка пахталарини иқлимлаштириш натижасида юзага келган бўлиб, чигитларнинг ранги бўйича номланган. Айтиб ўтиш лозимки, дастлабки вақтларда кўрсатилган пахта навларининг уруғлари алоҳида экилган бўлса, кейинчалик заводларда тозалаш жараёнида улар аралаштириб юборилган. Буларни саралашга кўп ҳолларда деҳқонларнинг вақти ҳам, имкони ҳам бўлмаган.

Бу ҳолат пахта навларини ва сифатларини аниқлашда жиддий қийинчиликларни туғдирди. Шу боис, яхши бир уруғлик пахта нави кенг тарқалмай, улар кўпроқ Наманган ва Андижондагина кўзга ташланган.
XIX асрнинг охирига келиб пахтанинг халқ хўжалигидаги тутган ўрни юқори поғонага кўтарилди. Вилоят статистика бошқармасининг кўрсатишича, «бир миллион олти юз йигирма минг аҳолиси бор Фарғона водийси муҳим мавқега эга бўлган. Бу ўлканинг иқлим шароитига мувофиқ пахта, нодир мевалар ва узумлар етиштирилади. Айниқса, пахта катта аҳамиятга эга бўлиб, ҳар йили 25 дан 40 млн. сўмгача даромад беради. Ҳосил яхши бўлган 1990 йили беш миллион пуд пахта толаси олинди ва Россия саноати эҳтиёжининг учдан бир қисми таъминланди».
1901 йилда вилоятда пахта ва бошқа экинларнинг нисбати қуйидаги тарзда бўлган: