Tadbirkorlik va boshqaruv” fakulteti " raqamli iqtisodiyot" kafedrasi

Kurs ishining ob’ekti bo’lib, O‘zbekistondagi mulkchilik tizimining o‘ziga xos xususiyatlari hisoblanadi.
Kurs ishining predmeti. O‘zbekistondagi mulkchilik tizimi hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi. O‘zbekistonda mulkchilik tizimining shakllanishi va
xususiyatlarining mazmun-mohiyatini ochib berish, unga oid nazariy qarashlar va
bilimlarni o‘rganib tizimlashtirish asosida tegishli xulosalar shakllantirish hamda
ularning negizida nazariy bilimlar va amaliy ko‘nikmalarga ega bo‘lish.
Kurs ishining vazifalari:
-O‘zbekistonda mulkchilik tizimining rivojlanishini fundamental asoslarini
o‘rganish;
-O‘zbekistonda mulkchilik tizimining faoliyat mexanizmini belgilovchi
meyoriy-huquqiy bazasini yoritib berish;
-O‘zbekistonda mulkchilik tizimining shakllanishining bosqichlari va
xususiyatlarini tahlil qilish.
Kurs ishi kirish, uchta qismdan, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxatidan tashkil topgan.
I. O’zbekistonda mulkchilik tizimini rivojlanishining fundamental asoslari
Har qanday jamiyatning iqtisodiy tizimi mulkchilikdan boshlanadi. Hamisha
avlodlar mehnati yaratgan va tabiat in‘om etgan boyliklar mulk bo‘lib kelgan.
Mulk egasi bo‘lish yoki bo‘lmaslikka qarab, kishilarning jamiyatdagi mavqei,
anikrog‘i ularning sotsial maqomi yuzaga keladi. Mulkiy munosabatlarga
asoslanmagan iqtisodiyot bo‘lishi mumkin emas. Ishlab chiqarish resurslari bironta
mulk bo‘lib harakatga keladi.
Mulk egasi, ya‘ni mulkdor mulkiy munosabatlarning faol tomoni bo‘lib,
mulkni egallash uchun xuquq va imkoniyatlarga ega bo‘ladi. Mulk ob‘ekti
tabiatdagi narsalar, energiya, aqliy qobiliyat, buyumlar sub‘ektiga to‘la yoki
qisman tegishli bo‘lib, mulkiy munosabatlarning passiv tomoni xisoblanadi.
Mulkiy munosabat, mulkning o‘z-o‘ziga bo‘lgan munosabatini qamrab oladi, ya‘ni
mulkiy ob‘ektning sub‘ektiv munosabatlarini ifodalaydi. Bu munosabatlar
iqtisodiy mazmunga ega bo‘lib, mulkdorlar o‘rtasida mahsulotlar, daromadlar,
boyliklar taqsimlanishini belgilab turadi.
Jamiyat rivojining hozirgi bosqichida mulkchilikning xar xil turlari mavjud.
Shuning uchun xam hozirda bozor iqtisodiyotini ko‘p ukladli iqtisodiyot deb
atashadi. Bugungi kunda mulkchilik davlat mulkidan tashqari, ishlab chiqarish,
xizmat ko‘rsatish va matbuot sohalaridagi jamoa mulkining xilma-xil turlarini,
ijtimoiy tashkilotlar mulkini, mehnatkashlarning uy xo‘jaligi hamda shaxslarning
yakka tartibdagi mehnat faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan shaxsiy mulkni, tashqi
iqtisodiy munosabatlar sohasidagi aralash mulk, xususiy mulk va boshqa shakllarni
o‘z ichiga oladi.
O‘zbekiston Fuqarolik Kodeksiga muvofiq, davlat mulki Respublika
mulkidan va ma‘muriy xududiy tuzilmalar mulkidan (munitsipal mulkidan)
iboratdir. Yer-suv, yer osti boyliklari, havo bo‘shligi, o‘simlik va hayvonot
dunyosi, hamda boshqa tabiiy resurslar, respublika hokimiyati va boshqaruv
tuzilmalari, oltin zaxirasi, valyuta fondiva boshqa davlat fondlari respublika mulki
hisoblanadi. Mulchilik o‘zlashtirish borasidagi munosabat bo‘lar ekan, u egalik qilish,mfoydalanish va tasarruf etishning yaxlitligini taqozo etadi. Mana shu uch jihat mulchilikning ajralmas unsurlaridir.
Egalik qilish — mulkdorlik huduqini mulk egasi qo‘lida saqlanib turishidir.
Egalik sharoitida mulk bo‘lgan boylik qisman o‘zlashtirilada. Mulkka egalik
saqlangan holda, uni amalda ishlatish o‘zga qo‘lida bo‘ladi. Buning oqibatida
mulkdan kelgan naf ikki qismga ajraladi: bir qismini mulkdor, ikkinchisini mulkni
amalda ishlatuvchi o‘zlashtiradi. Masalan, bino ijaraga berilganda egalik qilish
mulkdor qo‘lida qoladi va u mulkdan kelgan nafning faqat bir qismini ijara haki
shaklida o‘zlashtiradi, Boshqa qismni esa ijarachi o‘zlashtiradi. Xullas, egalik
qilish qisman, cheklangan o‘zlashtirishni bildiradi.
Foydalanish, ishlatish — mulk bo‘lgan boylikni iqtisodiy faoliyatda qo‘llab,
xo‘jalik jarayoniga kiritib, undan natija olishdir. Foydalanish yuz berganda boylik
daromad topish yoki shaxsiy ehtiyojni so‘ndirish uchun ishlatiladi. Mulkdor o‘z
mulkini o‘zi ishlatganda egalik qilish va foydalanish bir qo‘lda bo‘ladi, olingan
natijani mulkdor tanho o‘zi, boshqa bilan baham ko‘rmagan holda o‘zlashtiradi.
Eglalik qilish va fovdalanish ajralganda mulk keltirgan naf ham taqsimlangan
holda o‘zlashtiriladi.Tasarruf etish - mulk bo‘lgan boylik taqdirini mustaqil hal etish, ya‘ni mulkninsotib yuborish, ijaraga berish, merosga qoldirish, asrab-avaylab ko‘paytirish yoki uni yo‘qotib yuborishdan iborat xatti-harakatlarni amalga oshira bilishdir. Mulkchilik munosabatga ega albatta, uning ob‘ekti va sub‘ekti bo‘lishi shart. Mulkchilik xo‘jalik va tadbirkorlik faoliyatining turli shakllari orqali iqtisodiy jihatdan ro‘yobga chiqariladi.
Fuqarolik huquqlari obyektlari (FHO) o‘zlarining xossalari bilan bog‘liq
funksiyalarini mulkiy munosabatlarda to‘liq bajarishida va uni bir mulkiy huquq
subyektidan boshqasiga qonuniy ravishda shaffof o‘tishida optimal proporsiyali
tuzilmaga ega mulkchilik shakllariga asoslangan samarali mulkchilik tizimining
modeli muhim ahamiyatga ega. Bunda mulkchilik tizimning tarkibiy qismlari bo‘lgan mulkdorlik institutlari, ularning mulkiy munosabatlari uchun mulk turlari bilan bog‘liq professional xizmatlar bozori va mulk narxi shakllanuvchi mulk bozori faoliyatlari samaradorligiga hamda davlatning samarali regulyativ siyosatiga erishish dunyoning barcha mamlakatlari ijtimoiy-iqisodiy rivojlanishida muhim aha- miyat kasb etadi. Demak, mulkiy munosabatlar samarali bo‘lishi uchun davlat mulkiy huquq subyektlari (MHS) uchun samarali bo‘lgan mulkchilik tizimini, ayniqsa, hususiy mulkchilik tizimini, shakllantirishi zarur. Zero, davlatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosati- ning samaradorUgi mulkchilik tizimining samaradorligiga to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liq, bunda hususiy mulkchilik tizimi esa xalq farovonligini va biznes samarasini belgilaydi. . Mulkchilik tizimining namunaviy tuzilmaviy funksional modeli
Mulkchilik tizimining namunaviy funksional tuzilmasini 1- rasmda
ko‘rsatilganidek tasvirlash mumkin. Unga ko‘ra, o‘zaro uzviy bog‘langan
M - mulk bozorlari (mulk turlari bo‘yicha tasniflanuvchi),
V - mulk turlari bilan bog‘liq professional xizmatlar (qiymatini baholash,
riyeltorlik, kadastr, ekspertiza, brokerlik, dilerlik va shular kabi boshqa ifratuzilmaviy xizmatlar) bozorlari, S - mulkiy huquq subyektlari, ulaming barchasi faoliyatini tartibga solib turuvchi,R - regulyator kabi ushbu tuzilma tarkibiy qismlari fuqarolik huquqlariobyektlari (FHO) bilan bog‘liq ijtimoiy-iqtisodiy-informatsion-huquqiy munosabatlami amalga oshiradi.
Bu modelda M, V, S, R elementlar orasidagi o‘zaro bog‘lanish chiziqlari ulami
mulkiy munosabatlarda bo‘lishini ko‘rsatadi. Bunda mulkchilik tizimi undagi barcha M, V, S, R elementlaming FHO bilan bog‘liq ijtimoiy-iqtisodiy-informatsionhuquqiy munosabatlami amalga oshirish faoliyati bilan harakatga keltiriladi. Mulkchilik tizimining samaradorligi mulkdorlaming huquq va majburiyatlari mas‘uliyat va manfaatlarini samarali amalga oshirilishi uchun mulkiy munosabatlar uchun davlat tomonidan yaratilgan qulay shart-sharoitlar va mulkdorlik institutlari faolligi bilan belgilanadi. Bunda yaratilgan shart-sharoitlar sifatini risklar hamda siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, huquqiy va boshqa omillaming kompleks ta‘siri belgilaydi. Umuman olganda, bu shart-sharoitlar mulkdoming huquqiy havfsizligi va mulkchilik tizimi modelining samaradorligi kabi xossalari birikmasidan iborat integral (kompleks) tushuncha bo‘lib, FHOlarga va ular bilan bog‘liq xizmatlarga bo‘lgan talab va taklifni obyektiv shakllantirilishiga xizmat qiladi. Mulkchilik tizimiga oid yuqorida aytilgan fikr-mulohazalaming ma‘noga egaligi Ernando De Soto4 tomonidan ham tasdiqlangan. Mulkdoming ijtimoiy va iqtisodiy manfaati uning mulk egasi sifatidagi hayotiy ehtiyoji bo‘lib, uni risklar sharoitida qondirish bilan bog‘liq xatti-harakati va fe‘latvorining ijtimoiy-iqtisodiy motivatsiyasini yuzaga chiqaradi. Bunda risk — mulkiy munosabatlar jarayonida real mavjud bo‘lgan noaniq va tasodifiy hollarning vujudga kelishi ehtimolini sifatiy-miqdoriy usullar yordamida ifodalab baholash shaklidir.
Yuqorida aytilganlar asosida quyidagi ta‘rif o‘rinli: mulkchilik tizimi — jamiyatda
o‘rnatilgan mulkchilik shakllariga mos instrumental (FHO ma‘nosida), institutsional va funksional tuzilmalarni va ular bilan bog‘liq ijtimoiy-iqtisodiy-informatsion-huquqiy munosabatlar mexanizmini birlashtiruvchi yaxlit tizimli majmua. Uning faoliyati mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish bo‘yicha davlat siyosati kontekstida MHSlari tomonidan harakatga keltiriladi Bunda davlatning siyosati mulkchilik tizimining samaradorligiga qulay mulkchilik munosabatlari muhitini yaratish asosida erishilishiga qaratiladi.
Shunday qilib, mamlakatda barqaror iqtisodiy o‘sish va xalq farovonligi faqat
samarali mulkchilik tizimi shart-sharoitlarida erishiladi.
Dunyoning har bir mamlakatida, jumladan, O‘zbekistonda ham, mulkchilik
tizimining faoliyati qonunlar bilan belgilanib tartibga solinadi. Bunda ta‘kidlash
zarurki, barcha mamlakatlardagi mulkchilik tizimi va undagi mulkiy munosabatlar
modeli ulardagi jamiyat tanlagan taraqqiyot modeliga mos ravishda shakllangan.
Ko‘rilgan mavzu doirasida umumiy xulosa tariqasida aytish mumkinki,
zamonaviy mulk ko‘p atributli (ko‘p turli, ko‘p qirrali, ko‘p xossali, ko‘p bozorli, ko‘p tabiatli) va turli omillarga ta‘sir- chan bo‘lganligi sababli, uni fuqarolik huquqkrining obyektlari sifatida qabul qilish mumkin. Shu munosabat bilan, bunday mulkni va uning tushunchasini tizimli tadqiqot obyekti sifatida murakkab fenomen deb qarash mumkin. Mulk - bu ham manfaat, ham mas‘uliyatdir. Mulkchilik - bu mas‘uliyat bilan manfaatning uzviy birligi hisoblanadi. Mulkchilik real bo‘lishi uchun mulkdorning iqtisodiy manfaati amalga oshishi shart. Miqdorning iqtisodiy manfaati-uning boylik egasi sifatidagi hayotiy ehtiyoji bo‘lib, xatti-harakat, fe‘l-atvorni, iqtisodiy faoliyat motivatsiyasi (sababini) yuzaga chiqaradi. Ta‘kidlash zarurki, barcha mamlakatlardagi mulkchilik tizimi va undagi
mulkiy munosabatlar modeli undagi jamiyat tanlagan taraqqiyot modeliga mos
ravishda shakllanadi.6 Shunday ekan, FHOning ta‘minot turlari mulkiy
munosabatlar bilan uyg‘unlikda ko‘riladi. Umuman olganda, hozirda keng ma‘nodagi mulk (ne‘mat sifatidagi) nazariyasi jamiyat, iqtisodiyot, huquq va axborot nazariyalari birligi silatida shakllangan bo‘lib, bunda mulk bo‘yicha ijtimoiy, iqtisodiy, yuridik va informatsion munosabatlar zamonaviy mulkning majburiy atributlari hisoblanadi. Zamonaviy mulk (ne‘mat mazmunidagi) tushunchasini keng ma‘noda naf, foydalilik, manfaat, samara, mulkiy huquqlar nuqtayi nazarlaridan mulkdorga, huquqiy va iqtisodiy fantomlarga ega hamda axborotiy shaffoflik va huquqiy himoyalanganlik xususiyatlari bilan xarakterlanuvchi ―ne‘mat-fantom-mulkdor uchligi silatida ifodalab tizimli o‘rganish maqsadga muvofiq. Mulkni bunday ma‘noda ifodalanishi, avvalambor, uni tovar, kapital, turli munosabat vositasi sifatida jalbdor va samarali bo‘lishini, unga bo‘lgan huquq va manfaatlrni to‘liq himoyalanishini anglatadi.
Mulkchilik tizimi muhitida bo‘luvchi ―ne‘mat-fantom-mulkdor‖ uchligini
tizimli o‘rganuvchi ne‘mat to‘g‘risidagi multifan7 qoidalari nuqtayi nazaridan
qarash lozim. Bunda ―ne‘mat- fantom-mulkdor‖ uchligi o‘zining atributlari va
mulkdoriga, huquqiy va iqtisodiy fantom(analog, ya‘ni, ekvivalent)lariga, mulkiy
shakllari va mulkchilik tizimiga ega. Bu fantomlar faqat inson nafsiga asoslangan
nafli mulkiy munosabatlar mavjud bo‘lganidagina ma‘noga ega bo‘lib, ular o‘z
bazisidan (konkret shakl va mazmundagi ne‘matdan, boylikdan) alohida mavjud
emas. Mulkchilik shakllari asosan quyidagi yo‘llar bilan vujudga keladi: ilohiy va omad faktorlari, ijtimoiy, siyosiy va huquqiy jarayonlar, inson mehnati, yuridik shaxslar (jumladan, biznes subektlari) faoliyati, davlat tasarrufidan chiqarish, xususiylashtirish va milliylashtirish (natsionalizatsiya). Bunda davlat, mahalliy hokimiyatlar, yuridik va jismoniy shaxslar, alohida jamoalar mulkdor subektlar sifatida qaraladi. Sotsium nuqtayi nazaridan mulkka ijtimoiy manfaat va iqtisodiy manfaat manbayi sifatida qarash mumkin. Miqdoran iqtisodiy naf, manfaat, qimmatlilik mulkning jamiyat subektlari uchun qiymat va narx kategoriyalari asosida aniqlanadigan daromad (foyda) miqdori bilan ifodalanadi.
Ijtimoiy manfaat mulkning jamiyat subektlari uchun naflilik va qimmatlilik
kategoriyalariga asoslangan subektiv sifatiy xulosa bilan ifodalanadi.
Bunda shaxslarni mulk egasi bo‘lish yoki bo‘lmasligiga qarab, ularning
jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy-yuridik mavqeyi, maqomi (statusi) vujudga keladi.
Mulkiy munosabatlar - turli mulkchilik shakllariga asoslangan mulkchilik
tizimida mulkiy huquq subektlari tomonidan amalga oshiriluvchi ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy, informatsion aloqa(munosabat)lar majmuasi.
Mulkiy tizim munosabatlar mulkdorlar va mulkdor bo‘lmagan shaxslarning
o‘zaro manfaatli aloqalari mazmun-mohiyati va shakllarini ifodalaydi, ijtimoiy ishlab chiqarishning turini va shaklini, mulkchilik tizimidagi faoliyat xarakterini,
mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish modelini hamda bu shaxslaming ishlab
chiqarish vositalari bilan bog‘lanish, ishlab chiqarish omillari va mahsul(natija)laridan foydalanish shart-sharoitlarini belgilaydi.
Mulkiy munosabatlarsiz ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni va bozor faoliyati
mazmunga ega bo‘lmaydi. Zero, yuqoridagi fikrga qo‘shimcha sifatida aytilsa, mulkiy munosabatlar - bu jamiyatdagi boyliklarni bozor muomalasi va o‘zlashtirish bilan bog‘liq ijtimoiy- iqtisodiy-informatsion-huquqiy munosabatlar bo‘lib, ularni amalga oshirilishi jarayonida huquq va majburiyat, mas‘uliyat va javobgarlik, manfaat kategoriyalarining uzviy birligi muhim ahamiyatga ega.
Ijtimoiy-iqtisodiy-huquqiy tizimni (IIHT) tizimli tadqiq etish va uning tizimli
masalalari kompleks yechimi maqsadiga yo‘naltirilgan ijtimoiy-iqtisodiy
siste‘mologiya (IIS) qoidalari mazkur IIHT tarkibiga kiruvchi, keltirilgan zamonaviy mulkchilik tizimini (uning atributlari - zamonaviy mulk, ne‘mat, boylik va ular bilan bog‘liq huquqlar sifatidagi fuqarolik huquqlarining obyektlari, uning qiymati, qimmati, narxi, nafligi, foydaligi, mulkiy huquq subyektlari, mulk bozorlari, mulk qiymatini baholash xizmatlari bozori, mulkiy munosabatlar va bularning barchasi bilan bog‘liq boshqa unsur va jihatlar - bilan birga) tizimli o‘rganishning ilmiy-metodologik bazisi bo‘lib xizmat qilishi mumkin degan xulosa o‘rinli. Zero, bunday xulosa tizimli yondashuvni qo‘llovchi IlSning keng imkoniyatlari uni obyekti bo‘lmish IIHT mulkchilik tizimini ham qamrab olishi bilan bog‘liq. Bunda IIS qoidalariga ko‘ra, zamonaviy mulkchilik tizimi o‘rganilishi maqsadida ushbu tizim atributlari mazmummohiyatiga mos ravishda turli fanlaming intellektual ishlanmalarini samarali garmonizatsiya (integratsiya) qilish bilan bog‘liq IIS hosilasi sifatidagi g‘oya nazarda tutiladi. Mazkur kontekstga mos ravishda aytish mumkinki, ushbu g‘oya IIS mazmuniga mos ravishda zamonaviy mulk va u bilan bog‘liq mulkchilik tizimi
(qisqacha aytilsa — mulk) to‘g‘risidagi multifan nazariyasini ma‘noga ega ekanligi
fikrini keltirib chiqaradi Shu bilan birga aytish mumkinki, bunday g‘oyaning ma‘noga egaligi fikrini mulk, ne‘mat, boylik, uning qiymati, narxi va qimmatliligi, naf, foydalilik kategoriyalari to‘g‘risidagi qadimgi dunyo va o‘tgan asrlar Yevropasi iqtisodiyot fani namoyondalari qarashlarining tahlili ham ko‘rsatadi. Zero, bu namoyondalaming atomistik (o‘sha davrlardagi sharoitlar bilan chegaralgan) qarashlari iqtosodiyot nazariyasi tarixiy rivojlanishining ilmiy bazisi va zamonaviy mulkni tizimli o‘rganish metodologiyasining boshlang‘ich manbayi bo‘lib xizmat qiladi. Lekin bunday qarashlaming alohida qo‘llanilishga aoslangan yo‘l zamonaviy mulkni tizimli tadqiq etish va tizimli masalalarini kompleks yechish uchun universal ilmiy-nazariy bazis bo‘la olmaydi. Shunday qilib aytish mumkinki, zamonaviy mulkchilik tizimi kompleks o‘rganilishi maqsadida ushbu tizim atributlari mazmun mohiyatiga mos ravishda turli
fanlarning intellektual ishlanmalarini tizimli yondashuvni qo‘llovchi IIS qoidalari
doirasida samarali garmonizatsiya (integratsiya) qilishga asoslangan zamonaviy (turli xil va shakllardagi, xilma-xil jihat, qirra, xossa, ko‘rsatkich, bozorlar va funksiyalariga hamda qo‘sh tabiatga ega ne‘mat, boylik sifatidagi) mulk to£g£risidagi multifan g‘oyasi ma‘noga ega. Yuqorida aytilganlar quyidagi argumentlar bilan ham izohlanishi mumkin. Birinchidan: tarixiy retrospektiv tahlil asosida aytish mumkinki, iqtisodiyot fani doirasida mulk (mulkchilik tizimi va uning atributlari) to‘g‘risidagi har qanday nazariyaning amal qilish davri iqtisodiy amaliyotning uzluksiz rivojlanishi ta‘sirida bo‘lganligi sabab chegarlangan bo‘ladi. Masalan, mulk (mulkchilik tizimi va uning atributlari) to‘g‘risidagi XIX asrdagi qarashlar hozirgi davrdagi mulkchilik tizimi va munosabatlari mazmun mohiyatiga to‘liq mos kelavermaydi. Huddi shunday, hozirdagi nazariy xulosalar uzoq kelajakda sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan hodisa va jarayonlar uchun o‘ta cheklangan yoki tarixiy-retrospektiv ahamiyatga ega bo‘ladi Vaholanki,
zamonaviy nazariyalar ham vaqt o‘tishi bilan turli rivojlanish omillari ta‘sirida
takomillashib boradi. Demak, ertami yoki kechmi mavjud qarash va nazariyalar o‘rnini takomillashganroq g‘oya va nazariyalar egallashi ehtimoldan holi emas.
Ikkinchidan: XXI asr boshlarida zamonaviy mulk va uning atributlarini kompleks
ravishda tizimli tadqiq etish hamda qiymatni baholash va boshqarish bilan bog‘liq
muammolar borasida iqtisodiyot fanining navbatdagi inqirozi muqarrarligi to‘g‘risidagi hozirgi zamon nufuzli iqtisodchi olimlarining fikri o‘z tasdig‘ini topdi. Zero, bu inqiroz 2008 yilda kuchaygan va asorati hozirgacha davom etayotgan jahon moliyaviyiqtisodiy inqirozi (JMII) sabab va saboqlari sharoitlarida ayniqsa, alohida namoyon bo‘ldi. Aynan shu sharoitlarda zamonaviy iqtisodiyot nazariyasining liberalizm va uzluksiz ravishda mulk bozor qiymati (narxi) o‘sishini nima bo‘lsa ham ta‘minlash postulatlari zaif ekanligi yaqqol ko‘rindi. Chunki, aynan shu postulatlar asosida jahon moliya bozorining barcha segmentlarida ―domino‖ effektiga o‘hshab vujudga kelgan turli real mulk(aktiv)lar bo‘yicha ―puffaklar‖ fenomeni JMIIning bosh sababchilaridan biriga aylandi. Afsuski, hozirda ham bu fenomen muammosini bartaraf etish o‘z yechimini topmagani ertami yoki kechmi navbatdagi global inqirozning davriy sodir bo‘lishi havfi mavjudligini bildiradi.
Uchinchidan: jamiyat, huquq, siyosat va iqtisodiyot sohalari amaliyotlarining
o‘zaro uyg£unlikda tez sur‘atlar bilan takomillashib borishi mulk (mulk huquqlari),
ne‘mat (boylik) nazariyasini hamda u bilan bog‘liq qiymat, narx, qimmat, naf
nazariyalarini ham mos ravishda o‘zaro bog‘liqlikda takomillashib borishini, umuman olgan, zamonaviy mulkiy munosabatlarda bu kategoriyalar mazmun-mohiyatini bir birga bog‘liqlikda kompleks ravishda ochib berish imkonini beruvchi yangicha qarashni, taqozo etadi. Bunda inson sivilizatsiyasining ushbu sohalar uyg‘unlashuvi doirasidagi mulkiy munosabatlar tajribasini yillar davomida boyishi, bunda mulkdorlaming qiziqishlari kengayib, maqsadlari va faoliyat turlari, ehtiyojlari ortib, manfaatlari tobora o‘sib, ularning xaq-huquqlari borgan sari mustahkamlanib va ta‘minlanib borishi muhim omillar sifatida qaraladi.
To‘rtinchidan: zamonaviy mulkchilik tizimi turli xil va shakllardagi, xilma-xil
jihat, qirra, xossa, ko‘rsatkich, bozorlar va funksiyalarga hamda qo‘sh tabiatga ega
zamonaviy mulkning mazmun mohiyatiga mos ravishda shakllangan. Zamonaviy mulk hozirda o‘z mulkdori (NM) uchun iqtisodiy ta‘minlangan, yuridik konstruksiyaga ega nafli ne‘mat (N) sifatida namoyon bo‘lgan va o‘zida turli axborotni mujassamlashtiruvchi murakkab substansiya mazmunida qabul qilingan. Bunda mulkdor (NM) instinktiv nafs omili yetakchiligida sotsiumda ongli ravishda nafli (o‘zi uchun manfaatli, foydali) faoliyat hisobiga hayot ko‘radi va mulkiy munosabatlar subyekti hisoblanadi. Zero, falsafiy nuqtayi nazardan, yorug‘ dunyoda maqsadli orzuhavassiz, nafli ne‘mat xohish-istagisiz mulkdor insonning o‘zi bo‘lmagan! Chunki, bu dunyoning jonli va jonsiz materiyasi benafs yaratilmagan, ularning nafsi bir-biriga bog‘liq yaratilgan! Inson nafsi nazariga vaqtinchalik tushmagan yoki undan yiroq ne‘mat mulkdor nafi uchun mazmunga ega bo‘lmagan hech qanday qimmatga ega bo‘lmagan materiyaligicha qoladi. Bunday materiya faqat inson nafsiga asoslangan nafli (qiymat, narx, qimmat kategoriyalariga asoslangandgina) mulkiy munosabatlar
mavjud bo‘lganidagina ma‘noga ega bo‘ladi. Demak, mulkdor o‘zining nafsiga va
manfaatiga mos qiymatli va narxli ne‘matga ega (mulkdor) bo‘ladi degan prinsip
(tamoyil) o‘rinli. Bu tamoyil negizida o‘z-o‘zidan mulkdorning manfaatli nafsi va unga mos manfaat beruvchi boylik sifatidagi ne‘mat(mulkiy huquq)ni o‘zaro ekvivalent kategoriyalar deb qabul qilishimiz mumkin bo‘ladi. Zero, bunda boylikning qimmati, qiymati va narxisiz manfaatni o‘lchab bo‘lmaydi. Ushbu hayotiy-falsaliy aksiomaga ko‘ra, ne‘mat (qimmat, qiymat va narxga ega mulkiy huquqlar sifatidagi boylik), huquqiy va iqtisodiy ta‘minoti vujudga kelishining umumiy manbayi NM bo‘lsada, lekin bulaming barchasini umumiy sababchisi nafs va unga mos manfaatlami hajmini ifodalovchi qiymat, narx va qimmat kategoriyalaridir. Shu munosabat bilan, zamonaviy mulk fuqarolik huquqlar obyektlari (FHO) sifatida mulkiy munosabatlarni ta‘minlovchi mulkchilik tizimining mulk qiymatini baholash xizmatlari bozori (MQBXB) va mulk bozori (MB) obyektlari bo‘ladi. Boshqacha qilib aytilsa, zamonaviy mulk kapital, tovar va ijtimoiy-iqtisodiy-informatsion-huquqiy munosabatlar vositasi sifatida namoyon bo‘luvchi turli xil va shakllardagi, xilma-xil jihat, qirra, xossas ko‘rsatkich, bozorlar va funksiyalarga hamda qo‘sh tabiatga ega murakkab dinamik substansiya. Beshinchidan: jahondagi zamonaviy mulkchilik tizimi modellari uning tarkibiy qismlarining o‘zaro o‘zviy bog‘liqlikda yaxlit murakkab dinamik tizim sifatida yuqori darajada tashkillashgan faoliyatini taqozo etmoqda. Bunda mulkchilik tizimning tarkibiy qismlari bo‘lgan mulkdorlik institutlari, ularning mulkiy (kompleks ijtimoiyiqtisodiy-informatsion-huquqiy) munosabatlari uchun mulk turlari bilan bog‘liq professional xizmatlar bozori va mulk narxi shakllanuvchi mulk bozori faoliyatlari samaradorligiga hamda davlatning samarali regulyativ siyosatiga erishish dunyoning barcha mamlakatlari ijtimoiy-iqisodiy rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, davlatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatining samaradorligi mulkchilik tizimining samaradorligiga to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liq, bunda xususiy mulkchilik tizimi esa biznes faolligi samarasini belgilaydi. Bulaming barchasi Ernando De Soto8 xulosalarida o‘z aksini topgan. Shunday qilib, mamlakatda barqaror iqtisodiy o‘sish va xalq farovonligi faqat ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy, siyosiy sohalari uyg‘unligi (integratsiyasi)ni samarali
mujassamlashtiruvchi mulkchilik tizimi shart sharoitlarida erishiladi.
Zamonaviy mulkchilik tizimining kompleks o‘rganilishi maqsadida turli xil va
shakllardagi xilma-xil jihat, qirra, xossa, ko‘rsatkich, bozorlar va funksiyalaiga hamda qo‘sh tabiatga ega zamonaviy mulkni va u bilan bog‘liq ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy, informatsion mulkiy munosabatlarni kompleks tarzda tizimli tadqiq etish imkonini beruvchi ko‘p o‘lchamli fanlararo fazoviy yangi shaklga o‘tishning zaruriy muhimligi to‘liq idrok etilishi tabiiydir. Bunday shaklning hozirgi zamondagi asoslari yetarlicha ishlab chiqilgan, kelajak uchun oqibatlari ijobiy va samarali deb baholanishi mumkin. Zero, bunday yangi shakl, IIS qoidalariga ko‘ra, zamonaviy mulk (mulkchilik tizimi) mazmun-mohiyatiga mos fanlaming yaxlit ijtimoiy-iqtisodiy- informatsion-huquqiy fazosi bo‘lib, bundagi fanlar ularga mos sohalarga xos bo‘lgan omillar, munosabatlar, hodisalar, jarayonlami va ularning o‘zaro bog‘liqliklarini tizimli o‘rganadi. Bunday fazo ushbu tizim atributlari mazmun mohiyatiga mos ravishda turli fanlaming intellektual ishlanmalarini tizimli yondashuvni qo‘llovchi IIS qoidalari doirasida samarali garmonizatsiya (integratsiya) qilish g‘oyasiga asoslanuvchi zamonaviy mulk to‘g‘risidagi multifan nazariyasini maqsadga muvofiqligini bildiradi. Ushbu nazariya IIS qoidalariga asoslangan holda zamonaviy mulkning tabiatiga mos ravishda keng
ma‘noda garmonizatsiyalashtirilgan ijtimoiy yo‘nalgan jamiyat, iqtisodiyot va huquq) fanlarga, tabiiy va texnik fanlarning tegishli bo‘limlariga ayniqsa, matematik apparatni va statistikaga asoslanadi. Xususan olganda, zamonaviy mulk to‘g‘risidagi multifan quyidagi ixtisoslashgan nazariyalarni matematik apparatni (jumladan, statistikani) qo‘llash asosida kompleks garmonizatsiyalashtiradi.
-turli xil va shakllardagi, xilma-xil jihat, qirra, xossa, ko‘rsatkich, bozorlar va
funksiyalarga hamda qo‘sh tabiatga ega zamonaviy mulk (ne‘mat) bo‘yicha turli
huquqlar nazariyasi;
-qiymat va uni tahliliy baholash nazariyasi;
-narx, uni shakllanishi, tahlil qilish va baholash nazariyasi;
-qimmat va uni tahliliy baholash nazariyasi;
-boshqarish (jumladan, regulyatsiya qilish) nazariyasi.
Mazkur nazariyalaming garmonizatsiyalashtirilgan ravishda qo‘llanilishi esa
globallashuv jarayonlari va bunda global beqarorliklarni (inqirozlarni) ko‘payishi,
dunyoning ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishiga xususiy mulk va u bilan bog‘liq omillar ta‘sirini keskin ortishi, iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, huquqiy, informatsion va boshqa munosabatlarni murakkablashuvi va nlarning chegaralari kengayishi bilan belgilanadi.
Zamonaviy mulk to‘g‘risidagi multifan quyidagilarni amalga oshirish imkonini
beradi:
-turli nazariyalar va ularning intellektual ishlanmalarini samarali garmonizatsiya
qilishni;
-mulkiy huquq subyektlari o‘rtasidagi ijtimoiy-iqtisodiy-informatsion-huquqiy
munosabatlar uzviyligini ta‘minlovchi mulkchilik tizimini uning
agregatsiyalashtiriluvining turli (makro-, mintaqaviy yoki hududiy mezo-, mikro-,
nano-) pog‘onalarida tizimli o‘rganishni;
-mulkchilik tizimi va uning atributlari tabiatini, undagi mulk va mulkiy
munosabatlar turlari, ulardagi o‘zaro bog‘liqliklar mazmunini sifatiy va miqdoriy
tushuntirishni;
-mulkchilik tizimidagi munosabatlar va jarayonlaiga xos xossa va
qonuniyatlarning tahlilini (bunda: xossa — obyekt va unga xos fenomen va
jarayonlaming ma‘lum bir sharoit va omillar ta‘sirida o‘zgarishga moyil bo‘lgan
ma‘lum sifatlarga ega bo‘lish xosiyati (xossasi, xususiyati); qonuniyat - ma‘lum vaqtdavrlarida qandaydir statistik muntazam qaytariladigan fenomen, jarayon va ularxossalari rivojining shakllanishi natijasi bo‘lib, bu natijaning bunday namoyon bo‘lishikuzatuvchilar tomonidan, odatda ma‘lum sharoit va omillar ta‘sirida, ishonishlikkamolik odatiy holat deb qabul qilinadi);-mulkchilik tizimi va uning atributlari uchun xos hodisa va voqeliklar rivojini shakllantiruvchi omillaming tahlilini (bunda aytish mumkinki, ―ko‘rsatkich‖ va ―omil‖
tushunchalarining farqi shartlidir, chunki har bir ko‘rsatkich boshqa bir undan yuqori darajadagi (unga bog‘liq bo‘lgan) ko‘rsatkichning omili sifatida ko‘rilishi mumkin yoki aksincha. Omil va voqelik (obyekt deb olinsa) o‘rtasidagi bog‘liqlikni ifodalashmumkin, agarda omil ta‘siri ostidagi obyekt hossasini sintetik tarzda olingan (topilgan)ko‘rsatkich yordamida aks etishini hisobga olsak, unda ushbu ko‘rsatkich shartliz terini adekvat ifodalaydi deb qabul qilish mumkin);
-mulkchilik tizimi va uning atributlarini tizimli tahlil va sintez masalalarining
kompleks yechimiga erishishni;-mulkchilik tizimi va uning mulk turlari bo‘yicha atributlaridagi sifatiy vamiqdoriy o‘zgarishlar hamda bog‘liqliklar tizimli-metrik o‘lchanishining amalgaoshirilishini;-mulkchilik tizimi va uning atributlarini modellashtirish va prognozlashtirishni,umuman olganda, keng ma‘noda tizimli tadqiq qilishni va h.k.Bunda ko‘p atributli mulkchilik tizimini murakkab tartiblashtiriluvchi dinamiktizim sifatida tizimli tadqiq qilish bilan bog‘liq barcha masalalami keng ma‘noda ikkitayirik masalalar sinfiga ajratish mumkin:
- tizimli tahlil masalasi;
- tizimli prognozlashtirish va sintez masalasi.
1.1 Zamonaviy mulk to’g’risidagi multifan tuzilmasining fazoviy
piramidal shakldagi modeli
Shunday qilib, zamonaviy mulk to‘g‘risidagi multifanni piramida shaklida
yuqorida ko‘rsatilgan nazariyalarni garmonizatsiyalashtirish g‘oyasiga asoslangan
holda zamonaviy mulk to‘g‘risidagi multifan tuzilmasini 2-rasmda berilgan nazariyalar
kompleksini ifodalovchi fazoviy piramidal shakldagi model ko‘rinishida keltirish
mumkin.
Bu modelda:
QN - qiymat nazariyasi;
NN - narx nazariyasi;
MN - mulk (ne‘mat) nazariyasi;
AN - qimmat nazariyasi;
BRN-boshqarish va regulyatsiya qilish nazariyasi.
Umuman olganda, zamonaviy mulk (ne‘mat, boylik) to‘g‘risidagi multifan
zamonaviy mulkchilik tizimi va unga xos ―ne‘mat- fantom-mulkdor‖ triadasini
tizimli o‘rganadi, ushbu uchlik bilan bog‘liq tizimli masalalaming kompleks
yechimiga erishish uchun hizmat qiladi.
Har qanday nazariya singari, mulk to‘g‘risidagi multifan nazariyasiga ham
uchta funksiya xos: ilmiy bilimlar asosida mulkchilik tizimi va unga xos ―ne‘matfantom-mulkdor‖ triadasini bilish, prognostik va amaliy.
Birinchi funksiyasi mulkchilik tizimi va unga xos ―ne‘mat- fantom-mulkdor‖
triadasi bo‘yicha tadqiqot sohasidagi (mulk va unga bo‘lgan huquqlar, mulkiy
munosabatlar va mulkchilik tizimi, bundagi mulk bozori va mulk qiymatini
baholash xizmatlari bozori hamda mazkur bozorlardagi faoliyat va h.k.) ijtimoiyiqtisodiy- huquqiy-informatsion jarayonlami, ulardagi voqeliklar va jarayonlami hamda ularning ichki mazmun mohiyatini har tomonlama va chuqur tadqiq etish, o‘rganishdan iborat. Prognostik funksiyasi mulkchilik tizimi va unga xos ―ne‘mat- fantommulkdor‖ uchligi bo‘yicha tadqiqot sohasini ma‘lum muddatdagi istiqbolga rivojlanishini bashorat qilishning ilmiy asoslarini ishlab chiqishni nazarda tutadi.
Amaliy funksiyasi esa davlatning mulkchilik tizimi va unga xos ―ne‘matfantom-mulkdor‖ triadasi bo‘yicha tadqiqot sohasini rivojlantirish siyosatini ilmiy
asoslash ko‘rinishida namoyon bo‘ladi.
Ne‘mat (qimmat, qiymat, narxga ega mulkiy huquq sifatidagi boylik, mulk)
to‘g‘risidagi multifanning predmeti (matlabi) — uning tadqiqot sohasida yuzaga
keluvchi ijtimoiy-iqtisodiy-huquqiy-informatsion munosabatlar tizimi, mulkchilik
tizimi rivojinishini shakllantiruvchi omillar, undagi jarayonlarga xos xossa va
qonuniyatlar.