Tadbirkorlik va boshqaruv” fakulteti " raqamli iqtisodiyot" kafedrasi

2.2. O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirish jarayonini amalga oshirish bosqichlari
Xususiylashtirishning birinchi bosqichida davlat xalq xo‘jaligining iqtisodiy
jihatdan samarasiz bo‘lgan, biroq butun mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotida
muhim rol o‘ynaydigan ayrim sektotlarini, ayrim korxonalarni saqlab turishni va
mablag‘ bilan ta‘minlash vazifalarini o‘z zimmasiga oldi.
Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning birinchi bosqichi natijasida kichik
xususiylashtirish amalda tugallandi, davlat mulkini boshqarish va uni
mulkchilikning boshqa shakllariga aylantirish uchun kerak bo‘lgan muassasalar
tizimi vujudga keltirildi. Savdo, aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish, mahalliy sanoat korxonalari xususiy va jamoa mulki qilib berildi. Natijada 1997 yilda savdo-sotiq hajmi va umumiy ovqatlanish yalpi mahsulotining 95 foizdan ortiqrog‘i davlatga qarashli bo‘lmagan sektorga to‘g‘ri keldi. Uy-joylarni xususiylashtirish jarayonida ilgari davlat ixtiyorida bo‘lgan bir milliondan ortiq kvartira yoki davlat uy-joy fondining 95 foizdan ortiqrog‘i fuqarolarning xususiy mulki bo‘lib qoldi.
Davlat ijtimoiy dasturida belgilab berilgan ikkinchi bosqich 1994-1995
yillarga to‘g‘ri keldi. Bu bosqichda ko‘plab o‘rta va yirik korxonalar hissadorlik
jamiyatlariga aylantirildi hamda ularning aksiyalari respublika qimmatbaho
qog‘ozlar bozorining asosini tashkil etdi. Davlat mulki hissadorlikka aylantirilishi
bilan bir qatorda kichik xususiy biznes korxonalari qizg‘in tashkil qilindi.
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarishning va xususiylashtirishning bu
bosqichda ochiq turdagi aksionerlik jamiyatlarini vujudga keltirish, davlat mulkini
tanlov asosida hamda kim oshdi savdosida sotish amaliyotga joriy qilindi.
Ko‘chmas mulk va qimmatli qog‘ozlar bozorining yangi muassasalari barpo etildi.
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishdan keladigan
samara ikki yoqlama tavsifga ega. Bir tomondan, u aholining bo‘sh turgan
mablag‘larini o‘ziga jalb qilib, ularning bozorga taziqini pasaytiradi. Ikkinchi
tomondan, yangi mablag‘larni ishlab chiqarishga jalb etish va tovar ishlab
chiqaruvchilar o‘rtasida raqobatni yuzaga keltirish uchun sharoit yaratadi. Bu
yerda shuni ta‘kidlash lozimki, xususiylashtirish iqtisodiyotning davlatga qarashli
bo‘lmagan sektorini shakllantirishning yagona yo‘li emas. Tashabbuskorlik asosida
yakka tartibdagi xususiy mulkchilikka asoslangan, shuningdek, turli xil
kooperativlar, shirkatlar, ma‘suliyati cheklangan jamiyatlar ko‘rinishidagi kichik
va o‘rta korxonalarni tashkil qilish - ikkinchi qudratli jarayon hisoblanadi.
Respublika iqtisodiyoti 1996 yildan boshlab mulkni davlat tasarrufidan
chiqarish va xususiylashtirishning uchinchi bosqichiga kirdi. Bu bosqich davrida
(1996-1998 yillar) xususiylashtirilmaydigan ob‘yektlar ro‘yxatiga kirmagan barcha
ob‘yekt va korxonalar (jami 3146 ta) davlat tasarrufidan chiqarildi.
Xususiyiashtirish jarayonlarining to‘rtinchi bosqichi (1998-2002 yillar) ning
asosiy vazifalari sifatida davlat byudjetiga xususiylashtirishdan tushgan
mablag‘larni yo‘naltirish, xususiylashtirilgan korxonalarga xorijiy investisiyalarni
jalb etish, boshqaruv samaradorligini oshirish va mulkchilikning yangi
munosabatlarini to‘laqonli amal qilishi uchun sharoitlar yaratish tadbirlarini
amalga oshirish belgilandi. O‘zbekistonda davlat tasarrufidan chiqarish va xususiyiashtirish jarayonlarining so‘nggi-beshinchi bosqichi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 yil 24 yanvardagi «O‘zbekiston iqtisodiyotida xususiy sektorning ulushi va ahamiyatini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi Farmoni bilan bog‘liq. Iqtisodiy nochor davlat korxonalarini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiyiashtirish jarayonini jadallashtirish, shuningdek, mazkur korxonalarni modernizasiyalash va barqaror rivojlantirish uchun to‘g‘ridan-to‘g‘ri investisiyalarni jalb etish maqsadida xususiylashtirilgan ob‘yektlarga narx belgilashning samarali mexanizmi joriy etildi. Xususan, xususiylashtirilgan korxonalar davlat aktivlarining boshlang‘ich narxlarini sekin-asta pasaytirib boorish hamda davlat, iqtisodiy nochor korxonalarni va past likvidli ob‘yektlarni nol darajadagi xarid qiymati bo‘yicha tanlov asosida investisiya majburiyatlarini qabul qilish sharti bilan investorlarga sotish tartiblari tasdiqlandi.
Keyingi yillarda mamlakatimizdagi xususiylashtirish jarayonlarida xorijiy
investorlarning ishtirokiga katta e‘tibor qaratilmoqda. Jumladan, 2005 yilning 11
aprelida qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «To‘g‘ridanto‘g‘ri xususiy xorijiy investisiyalarni jalb etishni rag‘batlantirish borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi Farmoni buning yaqqol dalilidir. Mazkur Farmonga binoan, 2005 yilning 1 iyulidan boshlab to‘g‘ridan-to‘g‘ri xususiy xorijiy investisiyalarni jalb etadigan korxonalar quyidagi soliq va majburiy ajratmalarni to‘lashdan ozod etiladi:
-asosiy faoliyati bo‘yicha daromad (foyda) solig‘i;
-mulk solig‘i;
-obodonlashtirish solig‘i;
- ekologiya solig‘i;
- mikrofirma va kichik korxonalar uchun belgilangan yagona soliq;
- Respublika yo‘l jamg‘armasiga ajratma.
Xorijiy investisiyalar uchun bunday imtiyozlarning belgilanishi, shubhasiz,
yaqin yillar davomida mamlakatimizdagi mulkni davlat tasarrufidan chiqarish
hamda xususiyiashtirish jarayonlarida ular ishtirokining yanada kengayishi va
buning natijasida, mazkur jarayonlar samaradorligining sezilarli darajada oshishiga
olib keladi. Respublikada xususiylashtirishning adresli yo‘naltirilganligi uning navbatdagi xususiyatidir. Bu aholining barcha qatlamlariga mazkur jarayonda aniqroq va natijaliroq qatnashishi imkonini beradi. Xususiylashtirishning adresli
yo‘naltirilganligi uy-joylarning o‘z egalariga imtiyozli yoki bepul berilishida,
aholining ko‘proq muhtoj va zaif qatlamlarini qo‘llab-quvvatlashning turli xil
dasturlari byudjet mablag‘lari hisobiga qoplanishida, qishloq aholisi o‘z yordamchi
xo‘jaligi uchun chek yerlar olishi kabilarda ifodalanadi.
O‘zbekistonda xususiylashtirishning to‘lovliligi uning navbatdagi muhim
xususiyatidir. Pulni to‘lash orqali davlat tasarrufidagi korxona va ob‘yektlarni
xususiylashtirishda mulkni bepul taqsimlash bilan bog‘liq salbiy holatlar bartaraf
etilishi bilan birga qator muammolarni hal qilish imkoniyati yaratiladi. Bulardan
asosiysi, avvalo, tadbirkorlikni, xususiylashtirilgan korxonalarni davlat tomonidan
qo‘llab-quvvatlashning moliyaviy manbalari paydo bo‘ladi, bozor
infrastrukturasini barpo etish uchun resurslar vujudga keladi va aholini ijtimoiy
muhofazalash dasturini ro‘yobga chiqarish uchun mablag‘lar jamlanadi.
Davlat mol-mulkini yangi mulkdorlarga sotish yo‘li orqali ularning
mulkchilikning boshqa shakllariga aylantirilishi bilan birga xususiylashtirishdan
olinadigan mablag‘lar shu korxonaning o‘zini qo‘llab-quvvatlashga, yangi
raqobatlashuvchi korxonalar barpo etishga ham sarflanadi.
Navbatdagi muhim xususiyat - respublikada mulkni davlat tasarrufidan
chiqarish chog‘ida aholi uchun kuchli ijtimoiy kafolatlar yaratildi va ta‘minlandi.
Ijtimoiy kafolatlar bir butun imtiyozlar tizimi orqali yaratildi. Bular
xususiylashtirilayotgan korxona mehnat jamoasiga aksiyalarni imtiyozli shartlar
bilan sotish, yangi mulkdorga eskirgan asosiy fondlar hamda ijtimoiy
infrastruktura ob‘yektlarini bepul topshirish, davlat korxonalarining mol-mulki,

fermalar, bog‘lar va shu kabilarni imtiyozli shartlar asosida xususiyiashtirish,
hamda soliq to‘lashda ayrim imtiyozlar berish kabilardir.
Ijtimoiy kafolatlar iste‘mol savatining eng kam miqdorini kuzatib borish, eng
kam ish haqini, daromad solig‘ini tartibga solish kabilarni ham o‘z ichiga oladi.
Ijtimoiy muhofazalash davlatning barcha mulkdorlar hissadorlar,
xususiylashtirilgan uy-joylaming, sotib olingan texnika, avtotransport
vositalarining, yer maydonlari, xususiylashtirilgan fermalar va boshqa
vositalarning egalarining huquqlarini himoya qilishda o‘z ifodasini topadi.
Respublikada davlat mulkini xususiylashtirishning o‘ziga xos boshqa jihatlari
Prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan bayon qilingan iqtisodiy islohotlarni amalga
oshirishning asosiy qoidalaridan kelib chiqadi. Bular quyidagilar:
a) davlat mulkini xususiylashtirish respublikada amalga oshirilayotgan
islohotlarning ichki mantiqiga bo‘ysundiriladi va ularning asosini tashkil qiladi;
b) mulkni xususiylashtirish jarayoni davlat tomonidan boshqariladi;
c) xususiylashtirishni huquqiy-me‘yoriy jihatdan ta‘minlashda qonunlarga
rioya etiladi.
Respublikamizda xususiylashtirish bo‘yicha qo‘yilgan vazifa, davlat sektori
bozor sharoitida ham sezilarli rol o‘ynashi inkor qilmaydi. Chunki iqtisodiyotning
davlat korxonalari saqlanib qolishi kerak bo‘lgan sohalar ham mavjud. Bunday
korxonalar uchun ularning bozor sharoitlariga tarkiban moslashuviga imkon
beradigan xo‘jalik yuritish mexanizmini ishlab chiqish talab qilinadi.