Табиятты ом кк

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

30
Lektsiya-9 
Tema` Ta`biyattaniwdi oqitiw qurallari. 
Joba: 
1.Ko`rgizbeli qurallar ha`m olardi ta`biyat taniw sabaqlarinda qollaniw metodikasi.  
w
. Plan, karta, globus penen jumis alip bariw metodikasi.
e.
Model-ko`rgizbeli qollanba sipatinda ha`m klass taxtasinan paydalanip sabaq o`tiw 
metodikasi. 
Tayanish tu`sinikler: 
Ko`rgizbeli qurallar, plan, karta, globus, modellestiriw 
Adam ta`biyat protsessleri menen qublislari du`n`yasinda ha`r ku`ni qarim qatnas jasalip 
turatug`in adamlardin` arasinda jasaydi. A`tirapimizdag`i ta`biyatqa duris u`yrenisiw ushin 
adamlar ayrim peredmetti yamasa qublisti /terekti, tasti, haywandi ha`m t.b. lardi/, sonday-aq 
bir-biri menen baylanisli bolg`an predmetler yamasa qublislar ko`nlikpesin de /ko`sheni, 
parkti, skverdi, su`wretlemeni ha`m t.b./ qabillay biliwi tiyis. 
Qabillaw a`tirapimizdag`i ta`biyat predmetlerinin` ha`m qublislarinin` tikkeley 
adamnin` seziw organlarina ta`sir etiwinde adamnin` olardi sa`wlelendiriw protsessi bolip 
tabiladi. 
V.A.Suxomolinskiy bilay dep jazdi` {adam haywanatlar du`n`yasinan bo`linip shiqti 
ha`m tek birinshi miynet quralin o`zlerinin` qoli menen islengenligi sebep emes, al ko`k aspan 
teren`ligin, juldizlardin` jiltildawin, keshki ha`m azang`i ku`n qizilinin` qizg`ilt nur shashiwi, 
samalli ku`nnin` aldindag`i qip-qizil bolip batiwin, dalalardin` sheksiz uzaqliqlarin, aspannin` 
aqshil-ko`k ren`inde uship baratirg`an tirnalar toparin, quyashtin` azang`i shiqtin` mo`ldir 
tamshilarina sa`wleleniwin, bultli gu`z ku`ninde jawinnin` sur jipshelerin, bayshishek 
gu`linin` mamiqtay paqallari menen ko`k g`umshasin o`z ko`zi menen krgenligi menen de 
ko`rip ha`m tan` qalip, jan`a go`zzalliqti derekte baslang`anlig`i menen de zeyinli maqluq 
bola aladi. 
To`mengi klasslardag`i mektep oqiwshilarinin` qabillawin rawajlandiriw, baqlawdin` 
maqseti bag`darlag`an ha`m sho`lkemlestirgen protsessine aylaniwi ushin olar u`stinde turaqli
jumis alip bariw za`ru`r. Sezim arqali qabillawlardi rawajlandiriwda ta`biyattaniw 
sabaqlarinda ta`biyattaniwliq ko`z aldig`a keltiriwlerdi ha`m tu`siniklerdi duris qa`liplestiriw 
maqsetinde qabil etiletug`in ha`r qiyli ko`rgibeli qollanbalarg`a u`lken rol` ajiratiladi. 
Ta`biyattaniw boyinsha oqiw qollanbalair ju`da` ha`r qiyli bolip keledi. Olardin` 
birewi sabaqlardag`i u`yreniw ob`ektleri /natural` predmetler ha`m olardin` ko`rgizbeli 
su`wretleniwleri/ boilp tabiladi ha`m basqalari xizmet babi rolin atqaradi-olardi mektep 
oqiwshilari u`yrenbeydi. Sabaqlardag`i u`yreniw ob`ektlerinen ibarat bolg`an qollanbalardi 
u`lken eki gruppag`a natural` predmetlerge ha`m oqitiw ushin arnawli tu`rde tayarlainlg`an 
predmetler menen qublislardin` su`wretleniwlerine / su`wretlep ko`rsetiletug`in ko`rgizbeli 
qollanbalarg`a/ bo`liwge boladi. Natural` predmetlerge taw jinislari metallar, topiraqlardin` 
u`lgileri, o`simlikler, haywanatlar jatadi. Su`wretlep ko`rsitiletug`in ko`rgizbeli qollanbalar 
tegislik qollanbalarg`a /su`wretlemelerge, diafil`mlerge, diapoei tivlerge/ ha`m ko`lemli 
qollanbalarg`a /model`lerge, maqsetlerge, mulyajlarg`a/ bo`linedi. Bulardin` ekewi de 
qozg`almaytug`in ha`m qozg`aliwshi qollanbalar boliwi mu`mkin. 
Natural` predmetler menen jumis alip bariw metodikasi. 
Natural` predmetler a`sirese ta`biyat taniwdi oqitiw ushin za`ru`r, sebebi olar 
oqiwshilarda ko`z-aldig`a keltiriwleri ha`m tu`siniklerdi predmetlerdin` o`zlerin tikkeley 
seziw arqali qabillawlar tiykarinda pyada etiwge mu`mkinshilik beredi /ha`r bir oqiwshinin` 
ta`biyg`iy materiallar menen o`zlerinshe jumis alip bara biliwi ushin, oin jetkilikli mug`darda-
oqiwshilardin` sani boyinsha zapasta saqlaw kerek/. Seziw arqali biliwdi, iyisin seziwdi, 
da`min biliwdi talap etpeytug`in qabillawlarg`a ta`n iri predmetler wzaqtan demonstratsiya 
jasap ko`rsetiledi. Sabaqta bunday etip, misal, iri o`simlikler, ma`kke, pomidor o`simligi, 

---

31
paliz eginleri /o`simlik tamirlari, japiraqlari, miyweleri menen toliq ko`rsetiledi/ yamasa 
haywanatlar /pishiq, quslar ha`m t.b.lar/ ko`rsetiliwi mu`mkin.
Predmetti oqiwshilardin` barlig`i jaqsilap ko`riwi ushin, ol klas taxtaisna jaylastiriladi 
yamasa mug`allimnin` otiratug`in stolinin` u`stine biyigirek etip qoyiladi. Tir haywana`tlardi 
demonstratsiya jasap ko`rsetiw oqiwshilarg`a olardin` tek sirtqi ko`rinisin g`ana emes, al 
ju`rislerin de a`debiyatlarda olardin` shig`aratug`in seslerdi qabillawg`a mu`mkinshilik 
beredi, bul balalardin` sanasinda en` toliq ha`m aniq ko`z-aldig`a keltiriwlerdi payda etiwdi 
ta`miynleydi. 
Baqlawlardi jaqsilap basqari ushin mug`allim oiqwshilardin` aldina olardin` diqqatina 
baqlanatug`in predmettin` xarakterli o`zgesheliklerine /shamaisna, formasina, ren`kine, 
tiykarg`i bo`leklerine, qozg`aliw usilina ha`m t.b.larg`a/, sonday-aq onin` basqa predmetler 
menen uqsaslig`ina ha`m olardan o`zgesheligine bag`darlanatug`in sorawlardi qoyadi. 
Su`wretler menen jumis alip bariw metodikasi. Ta`biyattaniwdi oqitiw protsessinde 
mug`allim oqiwshilarg`a olardin` burin ko`rmegen ko`plegen ob`ektleri menen qublislari 
haqqinda mag`liwmatlar beredi. Biraq, en` ta`sirshen` ha`m qiziqli gu`rrin` de, ol jaqsi 
su`wretler menen su`wretlenilip ko`rsetilmese, jetkilikli da`rejede toliq ha`m aniq ko`z aldig`a 
keltiriwdi bere almaydi. Tek su`wretin jaqsilap ko`riw g`ana predmet penen naturadan 
tanisiwg`a belgili da`rejede jaqinlastiratug`in pikirlewdi payda ete aladi. 
Ta`biyattaniw sabaqlarinda ko`binese qosimsha klass jumislarin alip barilatug`in 
u`lken diywalli su`wretler qollaniladi. :lken su`wretler bolmag`an en` kishi formattag`i 
su`wretlerdi paydalaniwg`a boladi. Biraq olar menen jumis alip bariw onsha qolayli kelmeydi 
ha`m ko`p waqitti talap etedi. Biraq olar menen jumis alip bariw onsha qolayli kelmeydi ha`m 
ko`p waqitti talap etedi. Degen menen, oqiwshinin` su`wretlerdin` qanday tu`ri menen jumis 
alip bariwin qaramastan onin` maqseti su`wrettin` ta`biyattaniwliq mazmunin aship beriw 
balalarda onnan ta`biyattaniwliq bilimlerdin` deregi retinde pyadalaniw uqiplilig`in islep 
shig`iw bolip tabiladi. 
Sabaqtin` du`zilisine ha`m su`wrettin` mazmunina qarya, ol ha`r qiyli tu`rde 
pyadalaniladi. Su`wret muallimnin` gu`rin`n`in su`wretlep ko`rsetiw xizmetin atqaradi. Bunda 
onin` detallarina toliq toqtap o`tiw kerek emes, sebebi gu`rrin`nen alinatug`in pikirlerdi 
pa`sen`letedi. Bul jag`dayda su`wrettin` mazmuni tek aytip beriwdin` basli pikiri menen 
baylanista g`ana pyadalaniladi. 
Sonday-aq su`wret gu`rrin`lesiwdin` da`slepki ma`writi boilp ta tabiladi. Bul 
jag`dayda mug`allim sabaqti su`wretti tallawdan baslaydi ha`m gu`rrin`lesiw protsessinde 
oqiwshilardi onin` ta`biyattaniwliq mazmunin o`zlestiriwge alip keledi. Bunda 
mu`mkinshiligi bolg`aninsha oqiwshilardin` u`lken aktivligine erisiw za`ru`r. Olar tek 
su`wretke ko`rsetilgn ob`ektlerdi ko`z benen ko`riwi arqali qabillap g`ana qoymawi tiyis, al 
olardin` ayrim ta`replerin birlikte qarawi, olardi burinnan belgili ob`ektler menen salistiriwi 
ha`m su`wrettin` mazmuinina shamasi keletug`in juwmaqlardi shig`ara biliwi kerek. 
Su`wretlerdi tallaw sabaqliqtag`i maqalalardin` tekstin talqilaw protsessinde 
o`tkeriledi, bul oqilg`an tekstti jaqsi tu`sindiriwge ha`m yadta saqlawg`a ja`rdem beredi. 
Sonday-aq su`wret materialdi takrarlawda da ha`m bekkemlewde de ken`nen paydanailadi. 
Oqiwshilar o`tilgen materialdi su`wretten paydalanip jaqsi etip ay`ip beredi. Bunda olar 
mug`allimnin` qosimsha tu`sindiriwlerin yadqa tu`siredi, o`zlerinin` eskertiwlerin ha`m 
piirlerin toliqtiradi, bul oqiw materialin ju`da` bekkem teren`irek o`zlestiriwdi ta`miynleydi. 
Takrarlaw uliwmalastirwshi sabaqlarda su`wretlerden tisqari, buirnnan tanis emes 
otkritkalar, kitaplardag`i, jurnallardag`i, gazetalardag`i su`wretler de paydalainladi, bul 
materiallardin` o`zlestiriw sanalilig`in tekserip ko`riwge mu`kinshilik beredi.
Su`wretler menen juims alip bariwda olardin` mazmunin metodikaliq jaqtan duris 
pyadalainw, balalardin` baqlawlairna duris basshiliq etiw za`ru`r. 
Su`wretlerdi ko`riwden aling`an ta`sirlerdin` so`nip qalmawi ushin olardin` sani ko`p 
bolmawi tiyis. Bir qansha su`wretler bolg`an jag`dayda salistiriwdi mazmuinn jaqsi 
o`zlestiriwge ja`rdem beretug`in metodikaliq usildi paydalaniwg`a boladi. Sonday-aq 

---

32
su`wretti sabaqliq penen jumis alip bariwda da kirgiziw, misali, sabaqliqtag`i testti 
su`wretlerdin` mazmunina sa`ykes keletug`in bayanlamani tan`lap aliw mu`mkin. Bunday 
tapsirma oqiwshilardi su`wretti diqqat qoyip qarap shig`iwg`a ha`m sonin` menen birge 
oqig`an teksttin` mazmuinin jaqsi tekseriwge ma`jbu`rleydi. Su`wrettin` mazmunin 
oqiwshilardin` o`zlerinin` aytip beriwdi olarda uliwmalastira biliwdi qa`liplestiredi, 
kishijastag`i mektep oqiwshilarinin` anametika-sintetikaliq xizmetin rawajlandiradi. 
w.
w.
w.
w.