Tabiiy fanlar fakulteti ekologiya kafedrasi suv havzalarini sanitar holati

Biologik  suv  havzalari.
  Biologik  suv  havzalarida  oqova  suv 
tarkibidagi organik moddalar mineral moddalarga aylantiriladi. Biologik suv 
havzalarining kattaligi 1 gektarga teng bo‘lib, chuqurligi 0,5-1 metr bo‘ladi. 
Biologik  suv  havzalari  chiqindi  suvlarni  gelmintlardan,  patogen 
mikroblardan  ozod  qilish  uchun  foydalaniladigan  yopiq  suv  havzalaridir. 

---

113 
 
Agar sug‘orish maydonlari suvni qabul qilmasa uni shunday suv havzalariga  
tushirsa ham bo‘ladi. 
SUV HAVZALARINING SANITAR  HOLATI FANINING PREDMETI 
VA VAZIFALARI 
Reja: 
1.
 
Ichimlik  suviga  qo `yilgan  gigiyenik talablar.  
2.
 
Ichimlik  suviga gigiyenik baho berish  
3.
 
Suvni tozalash va zararsizlantirish usullari. 
 
Suvning gigiyenik va epidemiologik ahamiyati. 
 
Gigiyenik  nuqtai  nazaridan  toza  suv-hayot  manbayi,  salomatlik 
hisoblanadi.  Suv  inson  hayoti,  hayvonot  va  o`simlik  dunyosi  uchun  muhim 
ahamiyatga  ega  bo`lgan  tashqi  muhit  omillaridan  biridir.  Odam  gavdasi 
vaznining  65  -  75%  suvdan  iborat.  Suv  organizmga  zarur  mikroelementlarni 
(yod,  ftor,  kobalt  va  boshqalar)  olib  kirishda,  ovqat  mahsulotlarini 
to`qimalarga tarqatishda, teri va nafas yoilaridan bug` holatida chiqishi bilan 
tana  haroratini  muvozanatda  saqlashda  va  organizmda  suv -tuz  muvozanatini 
saqlab turishda ishtirok etadi. 
Shunday  qilib,  organizmda  kuzatiladigan  barcha  biokimyoviy  reaktsiyalar 
suvli  eritmalarda  ro`y  beradi.  Suv  ichishni  to`g`ri  tashkil  etishda  sutkalik 
ovqat  tarkibida  qancha  suyuqlik  borligini  nazarda  tutmoq  zarur.  Masalan: 
sutda  87%,  yangi  sabzavot  va  mevalarda  96%,  kartoshka  va  go`shtda  75%, 
nonda  47%  gacha  suv  boiadi.  Suvni  yoki  chanqoqni  qondiruvchi 
ichimliklami  haddan  tashqari,  `p  ichish  zararli,  chunki  bunday  holat  yurak 
ishini,  ajratish  a`zolarining  faoliyatini  oshirishga  olib  keladi.  Bunda 
organizmning  teri  sathida  ko`p  miqdorda  suyuqlik  ajraladi,  bu  bilan  bir 
qatorda,  ter  bilan  organizmdan  suvda  eriydigan  vitaminlar,  osh  tuzi  va 
mineral tuzlar chiqib ketadi. 
Suv-tuz  almashinuviga  nisbatan  olinganda  me`da-ichak  yo`li  ancha  faol 

---

114 
 
bo`ladi.  Suyuqlikning  ko`proq  qismi  almashinuviga  nisbatan  olinganda 
me`da-ichak  yo`li  bir  kecha-kunduzda  8  litr  atrofida  shira  ajratadi,  buning 
ko`p  qismi  qaytadan  so`rilib,  ajralib  chiqqan  hazm  shiralarining  atigi  2% 
(hajmiga nisbatan olganda) axlat bilan chiqib ketadi. 
Organizmni  suyuqlik  bilan  kun  davomida  bir  tekis,  muntazam  ta`minlash 
muhim. Suyuqlikning ko`proq qismi tushlik ovqat vaqtida qabul qilinadi. 
Odam  bir  kecha-kunduz  mobaynida  yoshiga  qarab  100  ml  dan  3000  ml 
atrofida  suv  iste`mol  qiladi,  jumladan,  1200  -  1300  ml  suvni  suyuqlik 
ko`rinishida,  1000  -  1100  ml  suvni  esa  ovqat  tarkibida  iste`mol  qiladi.  Oziq 
moddalarning  endogen  oksidlanish  natijasida  organizmda  300  ml  atrofida 
suv hasil bo`ladi. 
Organizmdagi  suv  doimo  yangilanib  turadi:  katta  yoshli  odamda  5  kun 
mobaynida, bolalarda esa 3-5 kun ichida barcha suv molekulalari yangilanib 
oladi. Buylrak, o`pka, me`da-ichak yo`li, teri suv almashinuvida faol ishtirok 
etadi.  Atrofdagi  havo  harorati  baland  bo`lib  turganida  4  -5  litr  suv  ter  bilan 
birga  teri  orqali  chiqib  ketadi,  shuning  uchun  suvga  ehtiyoj  yanada  ortadi. 
Normal  haroratda  teri  orqali  300  -  400  ml  suv  ajralib  chiqadi.  Tashqi  muhit 
sharoiti  va  ichilgan  suyuqlik  miqdoriga  qarab,  bir  kecha-kunduzda  bo`yrak 
orqali 0,5 ml dan 2,51 ml gacha suv ajralib chiqadi. 
Bir  kecha-kunduzda  chanqoqni  bosish  uchun  iste`mol  qilinadigan  suv 
miqdori  kishi  sarflaydigan  energiyaga  bog`liq  tarzda  2,5  -  4,1  ni  tashkil 
etadi. 
Yo`qotilgan  suv  miqdorining  ortib  borishi  bilan  odam  o`zini  yomon  his 
qila boradi. Organizm tarkibidagi 10,0% suvni yo`qotish modda almashinish 
jarayonlariga  jiddiy  ta`sir  ko`rsatadi.  Havo  harorati  30
0
S  va  undan  yuqori 
bo`lganida 25% suvning organizmdan chiqib ketishi  esa o`limga olib kelishi 
mumkin. 
Aholi  yashaydigan  joylarning  sanitariya  madaniyati  darajasi  suv  bilan 
ta`minlanish  sifati  va  miqdoriga  qarab  belgilanadi.  Aholi  jon  boshiga  suv 

---

115 
 
sarfi  qishloq  joylarida  40  -  60  litr,  vodoprovod  va  kanalizatsiya  bor,  lekin 
vannasi  yo`q  binolarda  125-160  litr,  vannasi  bor  bo`lsa  160-230  litr, 
markazlashtirilgan  issiq  suv  ta`minoti  tizimi  bor  binolarda  230 -  350  litr, 
yi,rik shaharlarda 500-1000 litr atrofida bo`ladi. 
Toza  suv  tanqis  bo`lgan  joyda  aholining  salomatligi  xavf  ostida  qolishi 
tabiiy. Demak, suv organizmning fiziologik, gigiyenik talablariga va xo`jalik 
ehtiyojlariga  sifat  va  miqdor  jihatidan  toia  javob  beradigan  bo`lishi  kerak. 
Ichimlik  suvning  sifati  organoleptik  xossasi,  kimyoviy  tarkibi,  kasallik 
tarqatuvchi  mikroblar  hamda  radioaktiv  nurlaming  bor  yoki  yo`qligi  bilan 
ifodalandi. 
Suvning  organoleptik  xossasi  -  bu  suvni  organizmning  sezgi  organlari 
orqali  aniqlanadigan  bir  qancha  belgilari,  ya`ni  uning  tiniqligi,  rangi,  ta`mi, 
harorati, qattiqligi va hidi bilan baholanadi. 
Iste`mol  uchun  mo`ljallangan  suv  ichida  organoleptik  jihatidan  gigiyenik 
talablarga  javob  bera  olmaydigan  jumladan,  loyqa,  rangli,  badbo`y  hidli, 
achchiq,  nordon,  taxir  suv  manbalari  bor.  Bunday  suv  ko`ngilni  ozdiradi, 
chanqoqni  bosmaydi,  garchi  salomatlik  uchun  xavfli  bo`lmasa  ham  aholi 
undan foydalanmaydi. Suv manbalaridagi suv, bir-biridan kimyoviy tarkibiga 
ko`ra  farq  qilishi  mumkin.  Mineral  tuzlar  miqdori  ortgan  sari  suvning  ta`mi 
buzilib,  me`da-  ichak  yoii  hamda  boshqa  a`zolar  faoliyatiga  salbiy  ta`sir 
etadi.  Ba`zi  tuzlar,  masalan,  nitrit,  ftorid  ma`lum  miqdorda  zaharli  ta`sir 
ko`rsatadi.  Bu  jihatdan  tashqi  muhit  ta`siriga  chidamli,  kuchli,  turg`un, 
zaharli  xususiyatlarga  ega  aksariyati  xlororganik  guruhlarga  kiruvchi 
birikmalarni suvga tushishi katta xavf tug`dirishi mumkin. 
Tabiiy  suv  bir-biridan  kimyoviy  tarkibi  va  minerallanish  xususiyatiga 
qarab  farqlanadi.  Tabiiy  suv  tarkibida  erigan  tuzlaming  umumiy  miqdori  bir 
necha 10 dan 1000 mglitrgacha etadi. 
Odam  organizmi  bir  kecha-kunduzda  20  gr  gacha  mineral  moddalami  (2-
5%  )  ichimlik  suvidan  oladi.  Lekin  yuqori  darajada  minerallashgan  suvni 

---

116 
 
iste`mol qilgandagi tuz miqdori ovqatlanganda olinadigan mineral tuzlaming 
10 - 30% (ba`zi tuz birikmalari bundan ham ko`p) ni tashkil qiladi. 
Respublikamizning  ba`zi  viloyatlarida  (Farg`ona,  Namangan,  Toshkent) 
tarkibida  xlor-natriykalsiy  tutgan  past  radioaktivlikka  ega  suv  manbalari 
mavjud.  Bunday  suvlar  Farg`ona  artezan  havzasining  poliogen  chiqindilari 
orasidagi  chiqindilaridan  chiqadi.  Ular  yuqori  darajada  minerallashgan 
bo`lib, tarkibida azot, yod (30 mg), brom (20 mg/1) va boshqa moddalar bor. 
800  -  3000  metr  chuqurlikda  7  tagacha  suvli  qatlam  borligi  aniqlangan, 
quduqlardan  otilib  chiqadigan  suvning  sarfi  sutkasiga  690  -  730  m3  ni 
tashkil  qiladi.  Shu  sababli  bunday  suvlar  Chortoq,  Gulshan,  Chimyon  va 
boshqa  sanatoriyalarda  -  teri,  bod,  yurak-tomir,  harakat  organlari, 
ginekologik kasalliklarini fizioterapevtik usullar bilan davolashda foydalidir.  
Tabiiy  suvlar  tarkibida  mikroelementlaming  ko`p  yoki  kam  miqdorda 
bo`lishi ba`zi surunkali kasalliklarni keltirib chiqarishi mumkin.  
Tabiiy  ko`p  uchraydigan  endemik  kasalliklarga  flyuoroz  kiradi. 
R.D.Gabovich, 
G.D.Ovrusskiylarning 
ma`lumotlariga 
ko`ra,  flyuoroz 
kasalligi  suv  tarkibida  ftoming  miqdori  1,5  mg/1  dan  ortiq  bo`lgan  barcha 
joylarda uchraydi. 
Suv  tarkibida  ftoming  miqdori  0,5  mg/1  dan  kam  boTganda  maktab 
o`quvchilari  orasida  karies  kasalligi  ko`paygani  qayd  yetilgan.  Shu  sababli 
R.D.Gabovich,  A.A.Minx,  V.A.Knijnikov  va  boshqalarning  tavsiyasiga 
binoan  ichish  uchun  mo`ljallangan  suv  tarkibida  ftoming  miqdori  0,5  mg/1 
dan  kam  bo`lganda  hamda  shu  hududda  karies  kasalligi  ko`payganda, 
vodoprovod  suvlariga  ftor  qo`shish  yo`li  bilan  uning  miqdorini  1,5  mg/1 
gacha  yetkazish  tavsiya  yetilgan.  Ushbu  miqdor  me`yor  sifatida  jahon 
miqiyosida qabul qilingan. 
L.Paster  ifloslangan  suv  epidemiya  manbai  ekanligini  ilmiy  jihatdan 
asoslagan,  R.Kox  Hindistondagi  suv  saqlanadigan  idishlardan  vabo 
vibrionini topgan. 

---

117 
 
Yuqumli  kasallik  keltirib  chiqaruvchi  mikroblar  suvda  o`z  hayot 
faoliyatini  saqlab  qolish  xususiyatiga  ega  bo`lsa,  bunday  suv  iste`mol 
qilinganda  odam  yuqumli  kasallik  bilan  og`rishi  mumkin.Ich  terlama, 
ichburug`,  vabo,  leptospiroz,  tulyaremiya,  brutsellyoz,  Botkin  k asalligi  va 
boshqa 
enterobakteriyalar 
suv 
orqali 
yuqadi. 
Bu 
kasalliklarning 
qo`zg`atuvchilari  suvga  bemor  va  bakteriya  tashuvchilarning  ajralmalari 
(najaslari) tushganda hamda suvga yuqumli kasalxonalar chiqindisi va har xil 
chiqindilar  tushishi  tufayli  ro`y  beradi.  Epidemiologik  jihatdan  ochiq  suv 
manbalari ayniqsa havotirli hisoblanadi. 
Ommaviy  cho`milish,  kemalar  ifloslarining  suv  havzalariga  tashlanishi, 
qirg`oqlarga  axlat  to`qilishi  va  ularning  yomg`ir  suvi  bilan  yuvilishi,  suv 
havzalarida  kir  yuvish,  hojatxonlaming  yer  osti  suvlariga  ta`siri,  iflos 
chelaklardan  quduqlarga  patogen  miroorganizmlarning  tushib  qolishi  ham 
suvning zararlanishiga sabab bo`ladi. 
Suv  orqali  har  xil  gijja  va  ular  tuxumlarining  tarqalishi  katta  xavf 
tug`diradi. Shubhali, ochiq suv manbalarida cho`milish va mevalarni chayish 
ham  xatarli  hisoblanadi.  1950-  yillardan  boshlab,  suv  manbalarining  sun`iy 
radioaktiv  izotoplar  bilan  ifloslangani  aniqlana  boshlandi,  bunday  izotoplar 
ayrim  a`zolarda  kumulyatsiya  qilinishi  natijasida  nur  kas alligiga  sababchi 
bolishi mumkin. 
Yuqorida  aytib  o`tilganlar  aholini  yetarli  miqdorda  gigiyenik  talablarga 
javob  beradigan  toza  suv  bilan  ta`minlash,  aholi  yashaydigan  joylarni 
obodonlashtirish  muhim  sogiomlashtirish  tadbirlari  hisoblanishidan  dalolat 
beradi.