Tabiiy fanlar fakulteti botanika kafedrasi

Q ora ituzum- Solanum nigrum L.

Bir yilik, poyasi tik o‘suvchi yoki yarim yotib o‘suvchi ildiz bo‘g‘zidan shoxlanuvchi balandligi 25-50-(75) sm. Barglari to‘q yashil, syer suv, tuksiz kam tuklangan uzunchoq tuxumsimon, chetlari o‘yiqli tishli, 3-5-7 sm uzunlikda va eni 2-4 sm, bandi yaprog‘idan kalta. Gullari 3-8 tadan soyabon yoki shingilga to‘plangan. Kosachasi silindirsimon, qo‘ng‘iroqsimon, 2-2,5mm uzunlikda. Toj barglari oqish 6-7 mm uzunlikda mevasi etilganda qora, sharsimon diametri 6-10 mm. Urug‘i sariq, buyuraksimon, 2 mm uzunlikda. Iyun-oktyabr oylarida gullab, iyul-avgast oylarida mevasi etiladi. Ekinzorlarda, bog‘larda, suvga yaqin joylarda o‘sadi. O‘zbekistonni barcha viloyatlarida tarqalgan. Yangi urug‘idan va barglaridan siydik haydovchi, surgi hisobida sariq yog‘ bilan yer ustki qismidan tuyib aralashtirib, yaralarga, qon bosimini tushuruvchi, jigar, gemmaroy, jig‘ildon qaynashida foydalaniladi.


Nazorat savollari?
1. Chakanda biologiyasi hamda ekologiyasi haqida ma’lumot byering?
2. Chilonjida biologiyasi hamda ekologiyasi haqida ma’lumot byering?
3. Yasnotka biologiyasi hamda ekologiyasi haqida ma’lumot byering?
4. Gazanda o’t biologiyasi hamda ekologiyasi haqida ma’lumot byering?
5. Piyoz turlari biologiyasi hamda ekologiyasi haqida ma’lumot byering?
6. Ituzumlarning biologiyasi hamda ekologiyasi haqida ma’lumot byering?
6-amaliy mashg’ulot.
Efir moyli dorivor o`simliklar biologiyasi va ekologiyasini o’rganish (Marmarak, Qalampir yalpiz, Qora zira)
Mashg‘ulotning maqsadi: O‘zbekiston florasidagi dorivor o’simliklarning eng ko’p foydalaniladigan efir moyli turlari biologiyasi va ekologiyasi haqida ma’lumotlar byerish.
Mashg‘ulotning qisqacha mazmuni: O‘zbekiston florasida uchraydigan dorivor o‘simlik turlari (Marmarak, Qalampir yalpiz, Qora zira) ning biologiyasi, ekologiyasi hamda efir moylari haqida ma’lumotlar byeriladi.
Efir moylarining o’simlik a’zolarida qanday funksiyani bajarishi va ahamiyati to’g’risida bir qancha qarashlar hamda fikrlar mavjud bo’lib, ularning ba’zilari haqida to’xtalib o’tamiz, masalan ba’zi qarashlarga ko’ra efir moylari o’simlikni turli xil kasalliklardan va zararkunandalarning ta’siridan saqlab qoladi. Shu bilan bir qatorda o’simlik to’qimalari shikastlanganda uning chirimasligi va qaytadan tiklanishi uchun xizmat qiladi. Lekin adabiyotlardan va shaxsiy kuzatishlarimizdan ma’lumki yalpiz, marmarak, yorongul, tog’’rayhon, avrug va boshqa ko’pchilik efir moyli o’simliklar odatda har xil kasalliklarga uchraydi va shikastlanadi. Efir moylari o’simliklarni hayvonlar tomonidan yeyilishidan himoya qiladi degan ikkinchi fikr ham bor. Shuni aytish kyerakki shuvoq, astragon, lavanda kabi o’simliklarni qoramol, qo’y, echkilar yeyishi hammamizga ma’lumdir. O’simlik gullaridagi efir moylari hasharotlarni o’ziga jalb qiladi va ular yordamida changlanadi degan uchinchi fikr ham bor.
Tendalning ko’rsatishicha efir moylari bug’lanib chiqib, o’simlik atrofini o’rab oladi va issiq havo yo’lini ma’lum darajada to’sadi. Natijada kunduz kunlari o’simlikni haddan tashqari issib ketishdan va kechalari sovub qolishdan saqlaydi, shuningdek o’simlikda suv bug’latishni ham boshqarib turadi. Ayrim ilmiy manbalarda efir moylari o’simliklarni zapas modda sifatida ularning yashil qismlarida hosil bo’ladi. So’ngra meva byeradigan a’zolariga tomon o’ta boshlaydi. Gullash davrida ularning bir qismi sarflanadi qolgan qismi esa yana barglarga qaytadi. Manar va Myernilarning ta’kidlashicha efir moylari o’simliklarni hayot jarayonida hosil bo’lgan tashlandiq modda bo’lib, uni o’simlik barcha a’zolaridan chiqarib tashlashga harakat qiladi. Yuqorida bayon etilganlaridan ma’lum bo’ldiki, o’simlik organizimida efir moylarining hosil bo’lish sabalari va ularning ahamiyati to’grisida hilma xil fikrlar farazlar mavjud bo’lib, bu fikrlar hali qat’iy kelishilib olinmagan farazlar bo’lib kelmoqda. Efir moylari murakkab moddalardan tashkil topgan bo’lib, ularning tarkibiy qismlari har xildir.
Shuningdek efir moylari komponentlarining hosil bo’lishi ham turlichadir. Lekin ta’kidlash kyerakki efir moylari o’simliklarda qandaydir muhim fiziologik rolni bajaradi. Ularning modda almashinuvi tufayli hosil bo’lgan murakkab birikmalardan tashkil topgan mahsulotdir. Efir moylarining komponentlaridan atir-upa sanoati uchun eng ahamiyatlisi kislorodli birikmalardir.O’simliklardan ajratib olingan efir moylari ochiq havoda, yorug’lik tasirida tez o’zgarish hususiyatiga ega. Natijada ularning rangi, tarkibi, hususiyatlari o’zgarib ketadi. Bunday hodisaning ro’y byerishiga asosiy sabab kislorod va havo namligi tasirida efir moylari tarkibidagi komponentlar ba’zi birlarining oksidlanishi ham uchuvchanlik holatini yo’qotishidir. Efir moylarining tarkibida aldegidlar bo’lsa bu vaqtda ular qorayadi.