Табиий фанлар факультети биология к а ф е д р а с и

49-расм. Дарё қисқичбақаси (Астаcус астаcус) нинг тана ўсимталари

1-антеннулалар; 2-антенналар; 3-мандибулалар; 4-биринчи максиллалар; 5-иккинчи максиллалар; 6-7-8-жағоёқлар; 9-10-11-12-13-юриш оёқлари; 14-15-16-17-18-19-қорин оёқлари

Қорин қисмининг 3 – 4 – 5 жуфт оёқлари иккита айричали бўлади. Булар ҳақиқий сузгич оёқлардир. Лекин урғочиларнинг қорин оёқлари тухумларни ва улардан эндигина чиққан кичик қисқичбақаларни ёпиштириб олиб юриш учун ҳам хизмат қилади. Биринчи ва иккинчи жуфти қорин оёқларидир. Эркакларида 1 – 2 жуфт қорин оёқлари қўшилиш орган вазифасини бажаради.
Қисқичбақанинг бош қисмида жағларга айланган оёқлар, уларнинг ўсимталари ва сезги органлари жойлашган. Жаглари 3 жуфт бўлиб, улардан 2 жуфти пастки ва бир жуфти юқори жағларни ташқил қилади. Пастки жағларнинг иккинчи (максиллалар) асосан 4 парракли пластинка шаклида тузилган бўлиб, унинг эндоподити узун ўсимтага, экзоподити эса скафогнатит "кемача" га айланган. Бу "кемача" ҳар дакикасига 100-200 марта тебраниб, жабра бўшлиғидаги сувни хайдаб ташқарига чиқаради, жабралар атрофига кислородга туйинган сувнинг оқиб келишини таъминлайди. Биринчи жуфт жағлари (максиллулалар) жуда юпқа хитин билан қопланган.
Юкориги жағлар (мандибулалар) ёки кавшагичлар мустахкам ва қалин хитин билан қопланган. Уларнинг ички қирраси тишчаларга эгадир.
Мандибулаларнинг асосий вазифаси овқат бўлакчаларини тишлаб узишдан иборат. Жаглар ва уларнинг ўсимталари ҳаммаси биргаликда қисқичбақанинг озиқ моддаларни тўтадиган ва уларни майдалайдиган оғиз аппаратини ташқил қилади.
Қисқичбақанинг бош қисмида сезги органлари жойлашган. Икки айричалик антенналари туйгу органларидир, антеннулалари эса кимёвий сезги органидир. Шундай қилиб қисқичбақанинг тана сегментларида жойлашган оёқлар келиб чикиши ва бажарадиган вазифалари жиҳатидан кўпқилли ҳалқали чувалчангларнинг бош қисмидаги сезги органлари ва параподиялари билан ўхшашдир.
Иш тартиби. 1. Фиксация қилинган дарё қисқичбақаларини ванначага қўйиб, урғочи ва эркакларини фарқланг ва тана бўлимларининг чегараларини аниқланг. 2. Қисқич ёрдамида қисқичбақанинг кукрак ва қорин қисмларидаги оёқларини энг охиргисидан бошлаб ажратиб олинг. Кейин уларни бир варак картон қоғози устига тартиб билан қўйиб чикинг. Лекин вақтдан ютиш мақсадида фақат тананинг бир томонидаги оёқларни ажратиб олса ҳам бўлади. Ҳар бир гурухга мансуб бўлган оёқлардан биттасининг расмини чизинг. Бунинг учун 3 жуфт жагоёқни ва 1 – 2 жуфт юриш оёқларини олиш мақсадга мувофикдир. Оёклари ажратиб олинаётган қисқичбақа эркак бўлса, унинг 1 – 2 жуфт қорин оёқларининг тузилишига (қўшилиш органи), агар урғочи бўлса, биринчи жуфт қорин оёқларининг ривожланмаганлигига эътибор беринг. 3. Қисқичбақанинг бош қисмидаги жағларини, антенна ва антеннулаларини ажратиб олишда қўл лупаси ёрдамида кузатиб бориш керак, чунки улар жуда кичик, акс ҳолда хатоликка йул куйиш мумкин. Ажратиб олинган бу органларни ҳам тартиб билан картон қоғозга қўйиб, уларнинг тузилишини ўрганинг ва расмларини чизинг. Қисқичбақанинг картонга жойлаштирилган оёқларини тартиб бўйича (бош қисмининг органларидан бошлаб) ракамлар билан белгилаб чикинг. Кейин уларни картонга елимлаб ёпиштиринг ёки ип билан тикиб қўйиб, ён томонига номларини ёзинг. 4. Бошкукрак қисмининг калқони ( карапакс) ни икки ён томонидан қирқиб, уни ажратиб олинг ва оёқлар куйилган картон қоғозга жойланг. Унинг олдинги қисмидаги ўсимта-рострумга эътибор беринг. Танасининг охирги сегментининг қорин томонида жойлашган анусини топинг.