Ta 'Um maktablarining 9- sinfi uchun darslik sifatida tasdiqlagan

9-§.

va tabiiy fanlar rivoji
Tabiat ilmining taraqqiy etishi
XIX asr oxiri va XX asr boshlari - hozirgi zamon tabiat ilmining taraqqiy etishidagi eng muhim davrlardan biri. Tabiat to‘g‘risidagi
fanlaming har xil sohalarida inqilobiy kashfiyotlar qilingan, olam to‘g‘risidagi eski tasavvurlaming ildiziga bolta urilgan davrdir.
Bu davrda tabiat ilmining taraqqiy etishi ayrim mamlakatlar o‘r- tasida iqtisodiy raqobatning kuchayishi va dunyoning yangi hudud-
lariga iqtisodiy jihatdan kirib borishga intilishi bilan bog‘langandir.
Tabiat to‘g‘risidagi aniq fanlar bu davrda ham keng ko‘lamdagi tajriba asosida rivojlandi va bu amaliy tajribani yangi ilmiy kashfi­yotlar nuri bilan boyitdi.
Ko‘rib o‘tilayotgan davrdan fan yanada ixtisoslashtirildi va fan­ning yangidan yangi maxsus sohalari maydonga keldi. Ilgarigi ayrim olingan fanlar o‘zaro birlashdi. Jumladan, fizika bilan kimyo chega-

rasida mustaqil fizika-kimyo paydo bo‘ldi. Bu davrda qilingan kash- fiyotlar XX asming ikkinchi yarmidagi fan-texnika inqilobiga (FTI) yo‘l ochib berdi. Bilimlaming yangi tarmog‘i - texnika fanlari vu- judga keldi. Ular, asosan, o‘tgan davr ilmiy yutuqlari negizida ishlab chiqarishni takomillashtirish muammolari bilan shug‘ullanar edi.
Fanning taraqqiy etishi olamning birligi haqidagi g‘oyani ilgari surdi, ikkinchidan esa olam to‘g‘risidagi bilimlarimiz nisbiydir, degan xulosaga olib keldi.
,, . _x.. .. Matematika sohasida buyuk kashfiyotlar
~ rus olimi N. I. Lobachevskiy, Italy an olimi
Y. Beltrami, Avstriya matematigi D. Gilbert va boshqa olimlarning nomlari bilan bog‘liqdir. Rus olimi N.Y.Ju- kovskiy 1904-yilda shunday kashfiyot qildild, bu kashfiyot hozirgi zamon aerodinamikasining taraqqiyoti uchuft asos bo‘ldi. Bu qanot- ning ko‘tarish kuchini aniqlash formulas! edi.
Rus olimi A. S. Popovning tadqiqotlari ^gktromagnit to‘lqinlaridan simsiz aloqa uchun keng ko‘lamda foycUtlanish imkoniyatini berdi. P N. Lebedev ilmiy ishlari natijasida elektromagnit to‘lqinlarining umumiy shkalasidagi bo‘sh joy - odatdagi radioto‘lqinlar bilan in- fraqizil nurlar o‘rtasidagi bo‘shlrtf to'ldirildi. Lebedev yorug‘likning elektromagnit nazariyaeini isbotladi.
1870-yilda ingliz olimi U.Kurks siyraklashtirilgan havodagi katod nurlarini kashf etdi. ^897^yilda yana bir ingliz olimi J. Tomson ka- tod nurlari manfiy zaryadli zarrachalar - elektronlar oqimi ekanlgini ^an,<l¹± ... ~ . „ .
1888-yilda V.Galvane manfiy zaryadlangan metall plastinka yoy lampa nun bilan. yoritilganda o'z zaryadini yo'qotishini isbotladi
Atom zarralarmi yanada chuqurroq о rgamshga rus olimi D. I. Men­deleyev asos soldi. U 1869-yildayoq barcha kimyoviy elementlar- ning atom og‘irliklari o‘rtasidagi bog‘liqlik mavjudligini kashf etdi va o‘zining nomi bilan ataluvchi muntazam davriy sistemani yaratdi.
Atomning ichki strukturasiga kirib borish nurlanishni o‘rganish bilan bog‘liq edi. Fransuz fizigi A.Bekkerel bu hodisani o‘rganar ekan, uran atomlari yaqin joy da turgan jismlardan o‘tib ketadigan nurlami o‘z-o‘zidan chiqarishini aniqladi. Navbatdagi qadamni Parijda M. Sklodovskaya-Kyuri tashladi. Tajribalar jarayonida u o‘z-o‘zidan nur chiqarish faqat uran atomlarigagina xos emas, degan xulosaga keldi. Muayyan atomlaming bu xususiyatini u radioaktivlik deb atadi.
U eri - atoqli fransuz fizigi P Kyuri bilan bir- galikda ba’zi radioaktiv elementlar uranga qara- ganda intensivroq nur chiqarishini isbot qilishga muvaffaq bo‘ldi. Er-xotin Kyurilar ikkita ana shunday elemental ajratishga muvaffaq bo‘ldilar. Bu elementlar poloniy (M. Sklodovskaya-Kyuri- ning vatani sharafiga, chunki u Polshadan edi) va radiy (ya’ni nurlanuvchi) deb ataldi.